Q yoʻldoshev, V. Qodirov, M. yoʻldosheva

Adanda jabrni fan – kasb (qilgan kishi) bor edi,
(U) jabr qilish fanida safshikan, ya’ni qahramon edi.

Bori manzil o‘lub savohil anga,

Sohili bahr o‘lub manozil anga.


Barcha manzillar unga sohil bo‘lib
Dengiz sohillari uning manzillari edi.

Ham tanumandu ham shujou daler,

Ul sifatkim jazira ichraki sher.


(U) ham kuchli, ham botir-u qo‘rqmas (bo‘lib),
Bu sifatlari (bilan) jangalzor ichra sher(ga o‘xshardi).

Axzi moli harom komi o‘lub,

Bo‘yla kom istabon haromi o‘lub.


Maqsadi harom, ya’ni o‘zgalar molini talash bo‘lib,
Bunday istagidan (u) haromi(ga aylangandi).

Shavkatidin ne yor anga, ne rafiq,

Yolg‘uzun aylar erdi qat’i tariq.


Shavkatidan unda na o‘rtoq, na do‘st bo‘lib,
Yolg‘iz o‘zi yo‘lto‘sarlik qilar edi.
O‘quvchi avval darslikdan har bir baytni diqqat bilan o‘qiydi, keyin uni satrlar ostida bugungi tilda berilgan mazmuni bilan misrama-misra solishtiradi. Unda tushunilishi qiyin so‘zlar ma’nosi chiziq (defis) yoki “ya’ni” so‘zidan keyin keltirildi. Agar bunday so‘zlar bir necha marta takrorlansa, ma’nosi izohlanmay o‘z holicha qoldirildi. Qavs ichida esa misralarda bevosita bo‘lmasa-da, bayt mazmunidan kelib chiqib, mantiqan qo‘yib olinishi kerak bo‘lgan so‘zlar keltirildi. Agar o‘quvchilar shu uch qism orqali bayt mazmunini chiqarishni puxta o‘zlashtirsalar, keltirilgan parchaning qolgan qismini ular o‘zlari mustaqil tushunib, tahlil qila oladilar.
O‘quvchining har bir baytning tabdilini o‘qib, “Mazmuni shunday ekan-da”,- deb o‘tib ketaverishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki tabdil baytning ma’nosini bilish uchungina keltirilgan emas. E’tibor qilinsa, baytda qo‘llangan har bir so‘z tabdilda o‘z misrasida qoldirilgan. O‘quvchining bayt va tabdilni satrma-satr solishtirib, mumtoz matnda so‘z qo‘llanishi, fikrni ifodalashning o‘ziga xosligi haqidagi tushunchalarini boyitishi bu usuldan ko‘zlangan birlamchi maqsaddir.
Boshlanishiga bolalar o‘qituvchi rahbarligida 10-15 baytdagi misralarni, hatto har bir so‘zni tahliliy nigohdan o‘tkazadilar. Bunda misralardagi inversiya, izofa, so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llanishi, tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar izohi, bunday so‘zlar bir necha marta takrorlanganda izohsiz berilishi, qavs ichidagi matn talabiga ko‘ra qo‘yib olingan so‘zlar – umuman, tabdildagi barcha jihatlarga diqqat qaratilishi kerak. Keyin o‘qituvchi ko‘rsatgan namunada tahlillashni davom ettiradilar.
Ikkinchi soatda olingan parchaning II-III qismlari o‘rganilar ekan, mashg‘ulotning birinchi yarmida ikkinchi qismdan so‘ng berilgan dastlabki savol va topshiriqlar ustida ishlab, undan keyin III qism matniga e’tibor qaratiladi. Agar ulgurilmasa bu qismni o‘rganishni uyga vazifa qilib berish mumkin. Dastlabki savol va topshiriqlarning birinchisiga alohida diqqat qilishni tavsiya etamiz. Unda “Sinfda ikki guruhga bo‘linib, 1-guruh Jobirning kuchli tomonlari, 2-guruh uning zaif jihatlarini topsin. Guruhdoshlaringiz bilan hamkorlikda ishlash jarayonida quyidagi savol va topshiriqlardan foydalanishingiz mumkin” deb to‘rtta topshiriq berilgan. Bunda vaziyat taqazosiga ko‘ra hamkorlikda ishlash jarayonida jamoa va guruh a’zolari fikrini tinglay bilish, hurmat qilish, e’tirozli fikrlarga to‘g‘ri munosabat bildirish, ular fikrini shakllantirishda o‘z ulushini qo‘shish orqali o‘smirlarda kommunikativ kompetentsiya mustahkamlanadi.
Hikoyadagi har bir lavha va tasvirlar o‘z o‘rnida izohlab ketilishi kerak. Asarni tushunish va izohlashda kitobxonga yengillik tug‘diruvchi jihat shuki, Navoiy muallif sifatida obrazlar, voqealar, holatlarga betaraf turmaydi, ularga salbiy yoki ijobiy munosabatini ochiqdan-ochiq bildirib turadi. Voqealar avvalida tanishtirilgan bosh qahramonlardan biri Jobir jismonan hamda aql-u farosat borasida tabiatan siylangan odam. “Ham tanumand-u, ham shujou daler”, tadbir-u royda mislsiz bu shaxs o‘ziga ato qilingan shuncha fazilatlarni ezgulikka emas, “Axzi moli harom”, ya’ni qaroqchilikka yo‘naltirgan. Demak, inson har qancha aql-idrok, kuch-qudratga ega bo‘lmasin, bu xislatlar to‘g‘ri yo‘naltirilmasa, toza ma’naviyatga yo‘g‘rilmagan bo‘lsa, u eng tuban bir kimsaga, Navoiy ta’biri bilan aytganda, “Bo‘yla kom istabon haromi”ga aylanishi o‘smirlarga izohlab berilishi kerak. Mehr, Suhayl, Navdar va Nu’mon tasvirida, xarakterlari bayonida, xatti-harakatlarida esa ibrat bo‘ladigan talay jihatlar borligi ko‘rsatiladi.
O‘qituvchi Mehrning sakkiz baytda mohirona chizilgan portretiga e’tibor qaratadi. Ulardagi mubolag‘aviy tasvir, so‘z o‘yinlari vositasida o‘smirlar Navoiyning sehrli badiiy olamini kashf qiladilar. Tutqinlikdagi oshiq-ma’shuqlar iztirobi, farzandlari musibatidan o‘rtanayotgan otalar kechinmalari tasviri orqali ularda inson dardiga oshno tutinish, qayg‘usiga hamdam bo‘lish tuyg‘ulari tarbiyalanadi.
Dostondagi hayotiy lavhalar, qahramonlar tushib qolgan vaziyatlar tahlili orqali o‘quvchilarni hayotga, turmushga tayyorlash maqsadi ham amalga oshiriladi. Har bir obrazda o‘quvchilar o‘zlari uchun ibrat bo‘lgulik ramz, ishoralarni anglashlari, asarning mavzusi, mazmuniga ko‘ra yanada keng, yuqoriroq miqyosdagi milliy va umuminsoniy g‘oyalar talqin etilganligini idrok etishlari ushbu matnlarni o‘rganishdan ko‘zlangan asosiy maqsad sanaladi. Dostonda Mehr, Suhayl va Nu’mon shoh ko‘rguliklari bilan ba’zan insonning taqdir bo‘roni qo‘lida ojiz qolishi mumkinligi, Navdar shoh misolida mas’uliyatli damlarda o‘tkinchi havasni deb o‘z vazifasini bir zumgina bo‘lsada unutgan odamning omadsizlik ilgida tutqin bo‘lishi, bosh qahramonlarning xatti-harakatlari tasvirida inson har qanday og‘ir damda ham umidsizlanmasligi va kurashdan chekinmasligi lozimligi, Jobir timsoli orqali har qanday zulm bir kun kelib barham topajagi kabi hayotiy haqiqatlar o‘zining badiiy ifodasini topgan. Shuningdek, muallif mamlakatlarning qo‘shilishini tasvirlash orqali milliy birlik va markazlashgan davlat g‘oyasini ham ilgari suradi.
Asar qahramonlarining ismlarida ham ramziylik bor. Bosh qahramonlar ismi jismiga monand: Mehr – quyosh, Suhayl – porloq yulduz, Jobir – jabr qiluvchi, Navdar yashaydigan shahar Bihishtsaro – jannatga o‘xshash ma’nosini ifodalashiga o‘quvchilar e’tibori tortilishi kerak. Bu tahlillarda o‘quvchilarning umummadaniy kompetensiyalari rivoj topadi. Jumladan, IV qismdan keyin berilgan “Sinfda “Farzandlar” va “Otalar” nomi ostida ikki guruhga bo‘lining. 1-guruh farzandlar (Mehr va Suhayl)ning, 2-guruh otalar (Navdar va Nu’mon shoh)ning xarakter xususiyatlari, kechinmalarini tahlil qilib, taqdimot hozirlang” tarzidagi 11-topshiriq o‘quvchini badiiy adabiyotda aks etgan vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalarini, umuminsoniy va milliy qadriyatlar tasviridagi o‘ziga xosliklarni anglash, ulardan ta’sirlanish, ulardagi go‘zlallik va ezgulikdan o‘rnak olishga intilish, yovuzlik va xunuklikdan nafratlana bilishga undaydi. Eng oxirgi qismlar uchun berilgan 10-topshiriq “Uch guruhga bo‘linib, “Insonning o‘zi oldidagi mas’uliyati”, “Insonning yaqinlari oldidagi mas’uliyati” hamda “Insonning jamiyat oldidagi mas’uliyati” muammolari ustida fikr almashing. Fikringizni dostondan olingan parchalar yordamida asoslang” tarzida berilgan. Bu topshiriqni bajarar ekan o‘quvchilar badiiy asarlarda xilma-xil shakl va ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladigan qahramon va personajlarning ijtimoiy-ma’naviy, fuqarolik, insoniylik va boshqa burch hamda huquqlarini bajarishlaridagi o‘ziga xosliklar (halol, vijdonli, jonkuyar, g‘irrom, loqayd...)ga qarab turib xolis va jiddiy mulohaza yurita olishi bilan ularda ijtimoiy faol fuqarolik kompetentsiyasi kuchayadi.
Dasturda tushuncha berilishi tavsiya qilingan she’riy san’atlarni o‘rgatishda ikki xil yo‘ldan borish mumkin: hikoya matni o‘zlashtirilgach, ular haqida darslikda berilgan nazariy ma’lumotlar o‘qib o‘rganiladi yoki Navoiy asarlari o‘rganilayotganda shu uch she’riy san’at qo‘llangan baytlarni tahlil qilish asnosida tushuncha berib ketiladi.
Navoiy epik ijodini, umuman, liro-epik asarlarni o‘rganishda o‘quvchilarning quyidagi faoliyatlariga e’tibor qaratiladi: a) baytlarda ifodalangan fikrni tushunishlari; b) muayyan bir tasvir, tavsif yoki voqeiy lavhalar bayon etilgan parchalarni o‘qib, yaxlit idrok etishlari va sharhlay olishlari; v) asar badiiyatini his etishlari; g) asar tahlilida nazariy ma’lumotlardan foydalana olishlari; d) dostondagi badiiy haqiqatlarni hayotga bog‘lay olishlari; e) yodlangan parchani ifodali o‘qishlari hamda tahlil qila olishlari. Ushbu faoliyat ko‘nikmalarini egallagan o‘quvchilar 8- va 9-sinflarda murakkablik darajasi bir oz yuqori bo‘lgan dostonlarni o‘rganishga bilim, malaka va tajribaga ko‘ra tayyor hamda ruhan sozlangan bo‘ladilar.

TURDI FAROG‘IY

Turdi Farog‘iy o‘zbek shoirlari orasida badiiy so‘zni haqiqatning, ijtimoiy adolat o‘rnatishning kuchli quroliga aylantirgan iste’dod egasi edi.
O‘qituvchi darsning maqsadini tayin etishda ham shu jihatni hisobga olishi kerak bo‘ladi. Bizning fikrimizcha, o‘rgatiladigan barcha asarlari muayyan ijtimoiy yo‘nalganlikka ega shoir Turdi ijodiga yo‘naltirilgan darsning maqsadi quyidagicha bo‘lgani ma’qul:
a) tarbiyaviy maqsad – o‘quvchilarga milliy birlik g‘oyasini, inson ko‘nglini his qilish, o‘zgalar qayg‘usiga sheriklik tuyg‘usini singdirish;
b) ta’limiy maqsad – o‘quvchilarni shoir she’rlari bilan tanishtirish, ularning mumtoz she’riyat namunalarini tahlil qilish malakalarini chuqurlashtirish;
d) rivojlantirish maqsadi – o‘quvchilar shaxsiyatida millat taqdiri uchun mas’uliyat va haq so‘zning qudratini his etish sifatlarini shakllartirish.
Ushbu maqsadlarni amalga oshirish orqali o‘quvchilarda tayanch kompetensiyalardan kommunikativ, shaxs sifatida o’z-o’zini rivojlantirish, ijtimoiy faol fuqarolik, umummadaniy kompetentsiyalar rivojlantiriladi.
G‘oyat o‘ziga xos shoir Turdi Farog‘iyning darslikda berilgan ikki g‘azali va muxammasini o‘rganish uchun dasturda ikki soat ajratilgan. Turdi va Farog‘iy taxalluslari bilan she’r yozgan shoirning hayoti haqida ma’lumotlar juda oz. Darslikda berilgan ma’lumotlarga o‘qituvchi ayrim qo‘shimchalar qilishi mumkin. Shoirning tug‘ilgan vaqti aniq bo‘lmaganligi uchun darslikda XVII asr o‘rtalari deb ko‘rsatilgan. Ayrim manbalarda uning taxminan 1640-yilda tug‘ilganligi qayd etiladi. Turdining otasi o‘sha davrda ancha nufuzli bo‘lgan yuz urug‘i oqsoqollaridan bo‘lgan. Shuning uchun shoirning bolaligi, yoshligi va keyin ham bir necha yillar davomidagi hayoti osoyishta o‘tganligini faraz qilish mumkin. Buning natijasi o‘laroq vaqtida maktabda o‘qigan, madrasa ko‘rgan. Xasbi hol xarakterida yozilgan muxammasidagi ayrim misralari mazmunidan Turdining o‘zi ham ma’lum muddat o‘zi mansub bo‘lgan yuz urug‘ida yuqori mavqe tutgan ko‘rinadi. Bu holni mamnuniyat bilan ta’kidlab, shunday yozadi:
Hukm joriy, so‘z qabuli, bir guli dar jo‘sh edim,
Xush zamonlar “yuz” qazoni boshida sarpo‘sh edim.
Abdulazizxon hukmronligi davrida o‘zining hukmi joriy, so‘zi qabul, yuz urug‘i qozonining “sarpo‘sh”i, ya’ni qopqoqchisi bo‘lgan paytlarini “xush zamonlar” deb eslaydi. Subhonqulixon taxtni akasidan butunlay tortib olgach, shoirning hayoti darbadarlikda, moddiy qiyinchilikda kechdi.
Shoir biografiyasi o‘rganilar ekan, ota bilan o‘g‘il, aka bilan uka o‘rtasidagi taxt uchun kurashda yurtning vayron bo‘lishi, shoirning taqdiri misolida xalqning boshiga mislsiz kulfatlar kelganligiga e’tibor qaratib, mamlakatda tinchlik, osoyishtalikning qadri, buning uchun har bir fuqaroning mas’uliyati yuzasidan qisqa suhbat o‘tkazish maqsadga muvofiq. Bu orqali tarbiyalanuvchilarda ijtimoiy faol fuqarolik kompetentsiyasi rivojlantiriladi.
O‘qituvchi birinchi soat avvalida ushbu qo‘shimcha ma’lumotlarni bergach, g‘azallarni o‘rganishga kirishaveradi.
Adabiyot muallimi birinchi soatda Turdi g‘azallarini, ikkinchi soatda esa hajman kattagina muxammasini o‘rganishni rejalashtirsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘n sakkiz donagina she’r bilan mumtoz adabiyotimiz tarixida o‘ziga xos o‘rin egallab turgan Farog‘iy ijodi shaxsiyati singari ancha murakkab. Aytish kerakki, Turdi bitiklarini anglash boshqa mumtoz shoirlar she’rlarini tushunishdan ko‘ra og‘irroqdir. Buning sababi Turdining ifoda tarzi va til xususiyatlaridadir.
Shoirning: “Tor ko‘ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling” g‘azali mumtoz she’riyatda o‘quvchilar shu vaqtgacha duch kelmagan sof ijtimoiy-milliy muammolarga bag‘ishlanganligi bilan ajralib turadi. O‘quvchilar uchun bugun shoir ko‘targan muammolar u qadar tushunarli ham, dolzarb ham emasday ko‘rinishi mumkin. Ammo xalqimiz ichida xoh diniy, xoh siyosiy va yana boshqa shakldagi shaxsiy manfaatlar bo‘hronida tafriqalanish bo‘lar ekan, bu she’r ahamiyatli bo‘lib qolaveradi. Bundan tashqari bolalar uchun she’rning ifoda tarzi, timsollar tizimi, chuqur ijtimoiy fikrning shaxsiy dard sifatida berilish yo‘sini ham muhim. Shuning uchun ham tahlilda asarning badiiy jihatlariga alohida e’tibor qaratish bilan birga uni mamlakatdagi, dunyodagi ijtimoiy-siyosiy voqelik bilan aloqadorlikda o‘rganish maqsadga muvofiq. Bu dars materiallarini amaliyot, tevarak-atrof hodisalari, voqealari bilan bog‘liqligini ta’minlashga, ya’ni shaxs sifatida o’z-o’zini rivojlantirish, ijtimoiy faol fuqarolik, umummadaniy kompetentsiyalar rivojlantirishga xizmat qiladi. G‘azal yurt beklariga murojaat bilan boshlanadi:
Tor ko‘ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling,
To‘qson ikki bovli o‘zbak yurtidur, tenglik qiling.
Birinchi misrasdagi beklar ko‘nglining “tor”ligi bilan ularda yo‘q sifat - “keng”lik o‘rtasidagi qarama-qarshilik tasviriga o‘quvchilar diqqati qaratiladi. Misrada tazod san’atidan mohirona foydalanilganligi, “yo‘qlik”-“borlik” va “kenglik” - “torlik” tushunchalari qarshilantirilganligi ta’kidlanadi. Ikkinchi qatordagi: “To‘qson ikki bovli o‘zbek yurtidir tenglik qiling” chaqirig‘i ma’nosi anglatiladi. Sharh davomida muammoli tahlilga yo‘naltiruvchi “Beklar nima uchun ular tor ko‘ngullik?”, “Man-man demang” iborasini qanday izohlaysiz?”, “Kenglik va tenglik qilishning o‘zaro aloqadorligi bormi?”, “Fikrni ifodalashda qaysi she’riy san’at qo‘llangan?” kabi savollarning birin-ketin qo‘yilishi yaxshi natija beradi.
Birni Qipchoq-u Xito yu, birni Yuz, Nayman demang,
Qirq-u Yuz, Ming son bo‘lub, bir xon oyinlik qiling.
O‘zbek urug‘larini bir-biriga qarshi qo‘yish o‘rniga ularni bir oyin – qoida atrofiga birlashtirish g‘oyasining ifodasiga diqqat qilinadi. Qirq, yuz, ming so‘zlari urug‘ nomidan tashqari sonni ham anglatib, bir soniga zid – tazod munosabatida. Demak, men – qirq, sen – yuz, u – minglardan, deb tafriqaga, ya’ni bo‘linib ketish qayoqda-yu, “bir xon oyinlik” bo‘lish, ya’ni birlashib yuksalish qayoqda? Birlikka chaqiriq yalang‘och tarzda emas, balki uchinchi baytdagi singari jonli ifodalanganligiga e’tibor qaratiladi.
Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir to‘ng‘a kirib,
Bir o‘ngurlik, bir tirizlik, bir yaqo, yenglik qiling.
Birlikka da’vat etayotgan shoirning baytdagi misralarda “bir” so‘zini bir maromda besh marta tarorlashi va uni bitta kiyimning qismlari misolida tasvirlayotganligi o‘ziga xos san’at, yuksak mahorat belgisi ekanligi tushuntiriladi. G‘azalda o‘z yurtini boshqarishni udalay olmagan holda boshqa joylarni egallashga uringan chiranchoqlarning
Kim qo‘yubdur uhdayi o‘z mulkungizdin chiqmayin,
Ikki, uch, to‘rt da’vosin etmakni ko‘tahlik qiling.
tarzidagi kinoyaviy tasviriga, ularga shoirning tanqidiy munosabati qay tarzda badiiy energiyaga aylantirilganligiga e’tibor qaratiladi. Mardlar maydonda olishib qon to‘kkanda, panada turgan beklarga: “Sizga yo‘q, ul javharu yuzga upo-englik qiling”,- deya tavsiya qilinayotganligi zamiridagi zaharxanda diqqat qilinadi. Beklarni ayollarga o‘xshatishdan tap tortmagan shoir jasorati va mahoratiga o‘quvchilar diqqati qaratiladi.
Shoirning: “Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman” misrasi bilan boshlanadigan uch baytli mo‘jaz g‘azali ham yuqoridagi she’r singari o‘rganiladi. O‘quvchilar zoti dengizdan bo‘lgan qatra haqidagi bayt zamiridagi zalvorli ma’noni topishga jalb etiladi.
Qatrayam nochiz , ammo zoti qulzum Turdiman,
Kelturan amvojg‘a bahri talotum Turdiman.
O‘quvchilar e’tibori “qatrayam” so‘ziga qaratiladi. Bu yerdagi – yam qo‘shimchasi hozirga o‘zbek tilida – man I shaxs qo‘shimchasiga to‘g‘ri kelishi tushuntiriladi. Shoirning o‘zi haqida „dengizlarni tug‘yonga keltirgan“ degan bahosiga uning hayot yo‘liga qarab munosabat bildirish foydali bo‘ladi. Uning biografiyasiga nazar rashlash ham o‘rinli bo‘ladi. o‘zi oddiy bir odam bo‘la turib zulmga, adolatsizlikka qarshi xalqni qo‘zg‘ota olgan. Shu dalilni eslatgan holda o‘quvchilardan: “Ojiz bo‘lgani holda dengizga talotum solgan qatra tasvirida faxriyaga o‘xshash jihat sezmadingizmi?”- deb so‘rash mumkin.
Qirq, Yuz, Ming aqrabolar ettilar mandin nufur ,
Ne balo, baxti qaroyu tolei shum Turdiman.
Qirq, Yuz, Ming o‘zbek urug‘lari nomlari ekanligini oldingi g‘azal tahlilidan o‘quvchilar bilib olganlar. Niva uchun shoir o‘zbek urug‘laridagi yaqinlarim, millatdoshlarim mendan nafratlandilar demoqda? Aftidan shoirning adolat yo‘lidagi harakatlari xalq qo‘zg‘oloni bostirilgandan keyin natijasiz qoladi va qo‘zg‘olonni bostirgan hukmdorga yaxshi ko qo‘zg‘olonirinish uchun qabila kattalari Turdini o‘zlaridan nari itarganlar. Shuning uchun shoir “Ne balo, baxti qaroyu tolei shum Turdiman” deya o‘kinadi. Bu yerda ikkiyuzlamachi, munofiq, shaxsiy manfaat deb kechagi safdoshidan yuz o‘giruvchi shaxslar qoralanadi. Bolalar ikkinchi baytdan anglashilgan ma’no birinchi baytga qanchalik muvofiq kelishi yoki kelmasligi haqida mulohaza yuritishlari, so‘ngi bayt qatidagi ma’noni anglashga urinishlari lozim bo‘ladi. Maqta’da shoirning dil izhori qanday poetik ifoda etilganiga diqqat qilinadi:
Rishtadek ming bor ro‘ze chashmi so‘zandin o‘tar,
Bovujudi e’tibori chashmi mardum Turdiman.
Bu yerdagi ifoda o‘quvchilarga ancha begona: so‘zlar ham, jumlalarning sintaktik tuzilishi ham. Misradagi har bir so‘z ma’nisiga diqqat qarqtiladi: Ipdek (rishtadek) ming bor kunim (ro‘ze) igna teshigidan (chashmi so‘zandin) o‘tar. Bundan ma’noni anglash qiyin. Shuning uchun o‘qituvchi yordamga kelishi kerak. Buning uchun gap bo‘laklari o‘z joyiga qo‘yib olinadi va shunda quyidagicha jumla hosil bo‘ladi: kunim, ya’ni hayotim igna teshigidan ming bora qiynalib o‘tayotgan ipga o‘xshaydi.
Ikkinchi misra lug‘ati o‘zlashtiriladi: bovujudi – garchi, shundayki; chashmi -ko Bovujudi e’tibori chashmi mardum ko‘zi, nazari; mardum – xalq. Oxirgi uch so‘z izofa bo‘lib, ularni o‘zbekcha so‘z tartibiga keltirib olish kerak. Buning uchun oxirgi “mardum so‘zidan izofaning birinchi so‘zi “e’tibor”ga qarab teskari o‘qiladi: xalq ko‘zi, (nazari) e’tiboridagi Turdi bo‘lsam ham, hayotim igna teshigidan ming bora qiynalib o‘tayotgan ipga o‘xshaydi. O‘quvchilar ignaning teshigidan o‘tgan ip kabi azobda eshilib tirikchilik o‘tkazgan shoir ruhiyati tasviri haqida o‘ylab ko‘rishlari lozim. O‘quvchilar she’rning matla’sidagi tazod san’ati qo‘llangan o‘rinni aniqlash va uning poetik fikrni ifodalashdagi ahamiyatini belgilashga yo‘naltirilgani ma’qul bo‘ladi.
Turdining “Yod mandin kim berur, yaxshi zamonlar ko‘rdiman” misrasi bilan boshlanadigan muxammasi maktab adabiy ta’limidagi eng murakkab, o‘rganilishi qiyin mavzulardan biri. Uni o‘rganishda quyidagilarga diqqat qilishni tavsiya etamiz.
Bir soat oldingi dars so‘ngida she’r bilan tanishib kelish topshirig‘i beriladi va mashg‘ulotda o‘rganishga kirishishdan oldin uning qaysi janrda, qanday mavzuda yozilganligi to‘g‘risida savol-javob, suhbat qilinadi yoki tushuncha beriladi, janr belgilariga diqqat qaratiladi.
1. Avvalo she’r ifodali o‘qib eshittiriladi. Bunda har bir bandda ifodalanayotgan mazmunga ohang orqali urg‘u berish kerak.
2. Yirik she’r bo‘lgani uchun bu muxammas misrama-misra tahlil qilinmaydi, faqat she’rning o‘ta murakkab, tili og‘ir qismlaridagina bunga murojaat etiladi. Har bir bandi ko‘p misrali bo‘lgani uchun ularni bandma-band ko‘rib, tahlil qilib o‘tgan ma’qul.
3. Tahlil bir necha ko‘rinishda olib borilishi mumkin. Aksariyat hollarda har bir band mashg‘ulot davomida butun sinf o‘quvchilari bilan o‘qiladi, sharhlanadi, muhokama qilinadi. Ikkinchi holatda har band alohida bir o‘quvchiga beriladi, sinfda uning tahlili eshitiladi. Savollar ham berilishi mumkin. O‘quvchilar sinfdoshlari tahlilidagi yutuq va kamchiliklar borasida o‘z qarashlari, munosabatlarini bildiradilar. Qisqa muhokamadan keyin navbatdagi o‘quvchining tahlili tinglanadi va shu tariqa davom etadi. She’rlarni o‘rganishning navbatdagi ko‘rinishi guruh bo‘lib tahlillash bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarni mashg‘ulotda uch yoki to‘rt guruhga bo‘ladi. Har bir guruhga she’rning ma’lum bir qismi (ikki yoki uch bandi) beriladi. Guruh nomidan bir yoki ikki o‘quvchi tahlilni bayon etadi, himoya qiladi. Boshqa guruhlar ularga savol beradi, e’tirozlarini bildiradi, yutuq va kamchiliklarini ko‘rsatadi. Aksar hollarda bu shakl bahs-munozara tusini oladi. O‘qituvchi o‘zining imkoniyati, o‘quvchilarining yoshi, bilim saviyasi, ko‘nikma va malakalar darajasidan kelib chiqib, boshqa shakllarni ham tanlashi mumkin.
4. She’r to‘liq o‘rganib bo‘lingach, o‘quvchilarning asardan olgan taassurotlari asosida suhbat o‘tkaziladi. Tarbiyalanuvchilar she’rning o‘zlarini zavqlantirgan, to‘lqinlantirgan yoki o‘yga toldirgan qismlar, tasvir, ifodalar hamda fikrlar xususida mulohaza bildiradilar.
5. She’rni to‘laqonli anglash uchun ushbu tushunchalar bilan bog‘liq leksik, sintaktik birliklarni, ya’ni so‘z va so‘z birikmalarni chizmalar yoki jadvallarda guruhlash topshirig‘i berilsa, o‘quvchilarning matn ustida mustaqil ishlashlari samarali bo‘ladi. Shuning uchun o‘quvchilarga quyidagi jadvalni davom ettirish va to‘ldirish topshirig‘ini berish mumkin.

Tasavvufiy tushuncha- larni anglatuvchi ifodalar	Rind sarhayli, qiblagoh ...
Shoir shaxsiyati va taqdirini aks ettiruvchi ifodalar	qilmadim shukronai, musofirlig‘…
Ijtimoiy voqelikka aloqador tushunchalar	Tafriqa toshi, charxi dun…
O‘zgalarning shoirga munosabati aks etgan Ifodalar	Aqrabolar or etar, qoshin chatar…

JAHON OTIN UVAYSIY

XIX asrdan buyon ayol ijodkorlarning milliy badiiyat rivojidagi o‘rni beqiyos bo‘lmoqda. Yetuk shoira Jahon otin Uvaysiy ana shunday adibalardan. Yettinchi sinfning “Adabiyot” dasturida Uvaysiy ijodini o‘rganishga ikki soat vaqt ajratilgan. Shu qisqa vaqt ichida o‘qituvchi “Uvaysiyman” radifli g‘azalni, uchta chistonni o‘rgatishi, shuningdek, chiston, qofiya va radif haqida nazariy ma’lumot berib ulgurishi kerak bo‘ladi. Buning uchun u darsga tayyorlanish jarayonida mashg‘ulotning barcha bosqichlari uchun vaqt taqsimotini puxta rejalashtirib olishi zarur. Yo‘qsa, ikkala 45 minutga ham dars materiallarini joylashtirolmasligi mumkin. Agar oldingi dars topshiriqlarini so‘rab, baholash uchun ham vaqt ketishini e’tiborga olsak, bu tanqislik salmog‘i yanada ortadi. Bizningcha, o‘qituvchi Uvaysiy taxallusining ma’nosini darslikda berilgandan ko‘ra kengroq sharhlab, o‘rganilishi kerak bo‘lgan g‘azal uchun ahamiyatli jihatlariga urg‘u berib, shoira biografiyasi bo‘yicha darslikda bo‘lmagan ma’lumotlarni beradi.

Darsni samarali uyushtirish uchun uning maqsadlarini to‘g‘ri belgilab olish kerak: