Q yoʻldoshev, V. Qodirov, M. yoʻldosheva

OʻTMISHDAN SADOLAR

“RAVSHAN” DOSTONI

Xalq ogʻzaki ijodining sara namunalaridan biri “Ravshan” dostoni “Oʻtmishdan sadolar” ruknida birinchi boʻlib oʻrganilishi koʻzda tutilgan asardir. Bu rukndagi asarlar, asosan, muhabbat atalmish sirli va yuksak tuygʻuning turli darajadagi badiiy talqiniga bagʻishlangan. Oʻsmir yoshidagi oʻquvchilar insonning umri mobaynida duch keladigan barcha ulugʻ sezimlardan xabardor boʻlishlari kerak. Negaki, bolalikdan balogʻatga oʻtish davrida eng nozik tuygʻu va kechinmalardan xabarsiz, shunday yuksak kechinmalar egasini tushunmaydigan va unga xayrixoh boʻla olmaydigan bola umrining oxiriga qadar bunday yuksak sezimlardan bahrasiz oʻtib ketishi mumkin. Shuning uchun ham bu rukndagi asarlar oʻrgatilayotganda, oʻqituvchi bolalarni nozik hissiyotlarni ilgʻashga qodir shaxslar boʻlishiga erishishni maqsad qilib ish koʻrishi kerak boʻladi. “Ravshan” dostonini oʻrgatishga bagʻishlangan saboqlarning maqsadlari quyidagicha belgilansa, yangi pedagogik texnologiyalar nuqtai nazaridan maʼqul koʻrinadi:

a) tarbiyaviy maqsad – oʻquvchilarda insonga xos nozik sezimlarni tuyish, oʻz Vatani va eʼtiqodiga sadoqat tuygʻularini shakllantirish;
b) taʼlimiy maqsad – oʻquvchilarni doston matni bilan tanishtirish, undagi obrazlarni tahlil qilishga oʻrgatish;
d) rivojlantirish maqsadi – oʻsmirlarda aytgan gapi, tanlagan yoʻli, bosgan qadami, qabul qilgan qarori uchun javobgarlik hissini shakllantirish.
Dostonni oʻrganishga toʻrt soat vaqt ajratilgan. Oʻqituvchi belgilangan vaqt ichida umuman xalq dostonlariga xos, xususan, “Ravshan” asariga tegishli xususiyatlar haqida maʼlumot berishi lozim. Oʻqituvchi vaqtdan samarali foydalanish malakasini egallagan boʻlsagina, bu tadbirlarning bajarilishiga ulguradi.
Fikrimizcha, adabiyot oʻqituvchisi birinchi soatda “Ravshan” dostonini kuylagan Ergash Jumanbulbul oʻgʻlining (1868–1937) hayot yoʻli, ajdodlari haqida qisqa va qiziqarli maʼlumot berishi kerak. Chunonchi, shoirning ota-bobolaridan besh kishi, momolaridan ikki kishi va ikki akasi xalq doston va termalarini kuylovchi baxshilar boʻlganligini aytib oʻtish darsni qiziqarli uyushtirishga asos boʻla oladi. Ergash shoirning otasi Juman baxshi isteʼdodining qudrati va kuylash mahoratining yuksakligi uchun el orasida Jumanbulbul deb nom taratgan, uning toʻla yod bilgan dostonlari yuz nafarga yaqin boʻlgan.
“Ravshan” dostoni Goʻroʻgʻli turkumiga kiruvchi asarlar sirasidan. Bu turkumdagi dostonlar soni yuzdan oshiqroq. Oʻqituvchi Ergash shoirning ham favqulodda kuchli xotiraga, katta isteʼdodga ega ijodkor ekaniga oʻquvchilar eʼtiborini tortishi kerak. Buning uchun folklorchilarni hamon hayratga solib kelayotgan bir hodisani oʻquvchilarga aytib berish maqsadga muvofiq boʻladi. Shoir keksaygan chogʻlarida unga qozoq xalqining mashhur dostoni “Qiz Jibek”nining yozma variantini ikki marta oʻqib beradilar. Soʻng Ergash Jumanbulbul oʻgʻli doston matniga qaramasdan “Qiz Jibek”ni ayrim toʻldirishlar bilan oʻzbek tilida kuylab beribgina qolmay, yozib ham chiqadi.
Dunyo baxshichilik anʼanalaridan farq qilaroq Ergash Jumanbulbul oʻgʻli faqat quvvai hofizasiga tayanib qolgan baxshi shoirgina emas, balki maktab, madrasa koʻrgan, atroflicha bilim olgan alloma yozuvchi ham edi. Shuning uchun u dostonlarni kuylabgina qolmay, zarurat tug’ilganda baʼzan yozgan ham.
Oʻqituvchi ijodkor haqida shu xildagi maʼlumotlar bilan oʻquvchilarni tanishtirishga 3–4 daqiqa sarflaydi. Shundan soʻng oʻquvchilar asar matni bilan tanishtirilishi kerak. Dostondan olingan parchani oʻqituvchining oʻzi oʻqib beradi. Endi oʻrganiladigan asarni oʻquvchilarga oʻqitish mutlaqo mumkin emas. Negaki, oʻquvchilar dostonning tasvir yoʻsini va til xususiyatlaridan bexabar boʻlganligi, asardagi obrazlar ruhiyatini bilmaganligi uchun ham matnning badiiy jozibasini ochib bera olmaslikdan tashqari, asar haqida oʻquvchilarda notoʻgʻri tasavvur paydo qilib qoʻyishi ham mumkin. Oʻqituvchi asarni oʻqishda darslikdan emas, balki dostonning oʻzidan foydalansa, maqsadga muvofiq boʻladi. Parcha oʻqilayotganda qipchoq lahjasi unsurlariga eʼtibor qaratgan holda matnning butun badiiy jozibasini namoyon etishga erishish kerak.
Oʻquvchilarni darslikdagi parchaning bir qismi bilan tanishtirishga 22–23 daqiqa vaqt ketadi. Demak, oʻqituvchi 25–27 daqiqa orasida ham asarni kuylagan baxshi haqida eng muhim maʼlumotlarni berish, hamda “Ravshan” dostonining matni bilan oʻquvchilarni tanishtirishga ulguradi. Birinchi mashgʻulotning soʻngida muallim uyga vazifa sifatida hamma oʻquvchilarga dostondan olingan parchani qayta oʻqish va oʻzlariga maʼqul kelgan oʻrinlarni qayd etib kelishni topshiriq qilib beradi.
“Ravshan” dostonini oʻrganishga bagʻishlangan ikkinchi mashgʻulotda dostonning qolgan qismi oʻqiladi va darslikdagi savol-topshiriqlarga tayangan holda tahlil qilina boshlanadi. Shu soatda oʻqituvchi dostonda badiiy tasvir vositalarining qoʻllanilishiga, qahramonlar ruhiyatining berilishiga oʻquvchilar eʼtiborini qaratishi kerak. Dostonni tahlil etishga, imkon boricha, oʻquvchilar koʻproq jalb etilishi va faollashtirilishi kerak. Shunda ular badiiy asar matn ustida oʻylashga, uning jozibasini his etib, sehrli qirralarini topishga urinadigan boʻladi.
Oʻqituvchi “Ravshan” dostoni matni bilan tanishtirish, asar voqealari rivojini taʼminlaydigan badiiy omillarni belgilashda juda sezgirlik bilan ish olib borishi, matndagi barcha nozikliklarni oʻquvchilarga oʻz vaqtida sezdira bilishi zarur. Aks holda, doston yigirma birinchi asr bolalarida shunchaki afsona, koʻngil ochar rivoyatday taassurot qoldirishi mumkin. Oʻqituvchi doston boshida voqealar jiddiy qarama-qarshiliksiz rivojlanganiga, asardagi asosiy konflikt kutilmaganda paydo boʻlganiga eʼtibor qaratishi lozim. Oʻspirin Ravshanning Avazxonning qizi Gulanorga mayli borligi aks ettiriladi. Qiz dostonda tasvirlanishicha koʻzga yaqin, eʼtibor qilishga loyiq: “Gulanor koʻp suluv: yaxshi suratli, shirin soʻzli, qura¬lay koʻzli, uzun boʻyli, keng koʻkrakli, xush xayol, zeh¬¬ni tez, serfahm qiz edi. Ravshanbek uning bilan maktabda birga oʻqiganda, koʻzining ostiga bosib qoʻyar edi”. Oʻqituvchi oʻsmirlarning eʼtiborini tasvirdagi Ravshanning qizni “koʻzining ostiga bosib qoʻy”ganiga tortishi kerak. Muallim oʻsmirlar eʼtiborini qiz bilan yigit oʻrtasidagi munosabatlar sevgi emas, balki mayl darajasida ekaniga qaratishi kerak. Bunga tegishli savollar berish orqali erishish mumkin.
Keyingi bosqichda oʻqituvchi oʻquvchilarini oʻziga bino qoʻygan Avazxonda dimogʻdorlik, kattazanglik illatlari borligini payqash sari yoʻnaltirishi muhimdir. Chunki asarda tasvirlangan barcha tashvishli voqealar shu kimsaning munosabati tufayli sodir boʻladi. Asarning shu oʻrnida otasiga qoʻrslik qilgan, uning irodasiga qarshi borgan farzand holati ochiq tasvirlangan:
Ravshanga bermayman Gulanorjonni,
Qizim tugul, kuchugimdan sadagʻa.

Bermayman Ravshanga Gulnor qizimni!

Men Hasanga teng qilmayman oʻzimni!
Oʻquvchilar kattazanglik kishini qay koʻyga solishini koʻrib qoʻyishlari kerak. Avaz Hasanxonni haqorat qiladi, oʻzini undan katta chogʻlaydi, lekin biror oʻrinda nega shunday qilayotganini izohlamaydi. Chunki kibr aralashgan joyda sog’lom mantiqqa oʻrin qolmaydi.
Dostonda Ravshanning tabiati juda nozik tasvirlangan. Chunki u ham kimsan Goʻroʻgʻlining suygan nevarasi shu bois Avazning asossiz haqoratomuz eʼtirozi uni oʻrtab yuborgani oʻquvchilarni ishontiradi: “...bir umrda sovuq shamol yemagan bola emasmi, sovuq soʻz tugul, bolaning oʻmganidan bir jazoyil teshib oʻtgandan yomon boʻldi. Ravshanxon tovushining boricha „vo“ deb baqirib, yigʻlab qay¬taverdi”. Oʻsmirlar yomon soʻzdan koʻngli vayron boʻlgan oʻspirin holatini ilgʻab olsalar, uning keyingi xatti-harakatlarini osonroq idrok etadilar.
Ravshanning oʻksik holati, hech kimdan, hech qachon shashti qaytmagan yolgʻiz oʻgʻilning oʻrtanishi uning enasi Ogʻa Yunus pari bilan suhbati vositasida juda ishonarli va real koʻrsatilgan: “...bola har oʻksiydi, gapirolmaydi.

• 
  E ena! Avazing: „Qizimni bermayman, mening tengim emas“,- deb bizni quzgʻun, oʻzini lochin tutdi. Bachchagʻar Avaz bizdan ortiq boʻlib ketibdi. Shu Avazdan kam boʻlsam, choʻllarga boshimni olib ketaman. Qoʻyaver, ena, qoʻyaver, endi Chambilda turmayman, shu Chambilni Avazga berdim, deb bola dim oʻpkasini bosolmaydi”. Baʼzan davlat miqyosidagi janjallar yuzaga kelishi uchun oila darajasidagi mojarolar yetarli ekaniga oʻsmirlar eʼtibori tortilishi lozim. Shunda har bir oʻquvchi oʻzining xatti-harakatlari ham oʻlchogʻliq boʻlishi kerakligini tuyadi.
  

Baxshining mahorati shundaki, Ravshan magʻrur, bir oz erkatoy, shu bois keskin qarorlar qabul qilib, katta gaplar aytib yuborishga moyil oʻspirin sifatida koʻrsatilsa, Yunus parining ogʻir-bosiq, ayni vaqtda, oʻziga ishongan, hayotiy tajribasi katta kayvoni ekani gaplarining ohangi va mazmunidan bilinib turadi: “..sen xafa boʻlma! Mana men, men borayin otangning orqasidan; uning qizda nimasi bor ekan? Tortib olib bersam ham Gulanorni senga olib beraman... Qani men borayin, „bermayman“,- degan Avazni koʻrayin, shu Avazmi qizini bermaydigan”. Enaning bu gaplarida oʻzbekning onalariga xos tajriba, bilgichlik boʻy koʻrsatib turibdi. Oʻktam bir ayol sifatida u oʻgʻli Avazga zugʻum oʻtkazishi va qizini Ravshanga berishga majbur qilishi mumkin edi. Lekin ilohiy taqdirga tadbir koʻrib boʻlmaydi. Dostonda ayni shu narsaga urgʻu berilayotgani oʻquvchilar nazaridan chetda qolmasligi kerak. Shunda Ravshanning hayotini tamomila oʻzgartirib yuborgan kichkinagina holatning izohi topiladi: “Shunday qarasa, Ravshanbek juda otashin. Shunda pari koʻnglida: „Bu bola achchigʻi bilan bir yoqqa ketib qolmasin“,- deb xosiyatli uzugini ovunib oʻtirsin deb, qoʻlidan olib, Ravshanbekka berdi”.
Oʻqituvchi har bir odam oʻz qismatiga oʻzi sababchi ekani dostonda mahorat bilan tasvirlanganiga bolalar eʼtiborini qaratishi lozim. Chunki aynan Ravshanning “ketib qolmasligi” uchun berilgan uzuk, uning uzoqlarga ketib qolishiga sabab boʻladi: “Ravshanbek koʻzining yoshini artib, shunday niginga qarasa, niginning yuzida xati bor, yer yuzida jami parini bandiga olgan bandi bor, olam mamlakatiga bermaydigan xosiyati bor; har yerda suluv barno qiz boʻlsa, oti bor; baʼzi-baʼzi juda nozik, uzik suluvning ham oti bor, ham surati bor, shu uzukning bir chetida Qoraxon podshoning qizi — Zulxumor degan bir qizning oti bor ham surati bor”. Oʻqituvchi asarda qahramonning tabiatiga zugʻum qilinmaganiga, Ravshandan favqulodda fazilatlar izlanmaganiga, u shunchaki erkatoy bir oʻspirin tarzida koʻrsatilganiga oʻquvchilar diqqatini qaratsa, insonning oʻz taqdiri oldidagi masʼuliyati anglashiladi.
Dostonning har bir lavhasida milliy ruhiyat, milliy qadriyat, oʻzbekka xos sezimlar koʻzga tashlanib turadi. Buni hech kimdan ruxsat olmay yoʻlga otlangan Ravshanga Hasanxon tomonidan aytilgan gaplardan ham bilsa boʻladi:
Sen boʻlmasang, otang holi ne kechar?
Sensiz menga falak kafantoʻn bichar,
Dunyoning bolini zahar deb ichar,
Qanday kuni kechar shoʻr enang nochor.

Menga aytgin koʻnglingdagi oʻyingni,

Aytgin, bolam, boradigan joyingni,
Men bilayin talab qilgan elingni,
Ayt siringni qaytarmayman raʼyingni
Oʻylamasdan ish qilib qoʻyib, otasini koʻrgach, noqulay ahvolda qolgan Ravshan obrazi tasvirida ham kuchli milliylik barq urib turadi. Maʼlumki, oʻzbekda bola otasidan hayiqibroq turadi. U koʻnglidagi barcha gaplarni ham unga aytavermaydi. Bobosiga esa, nevara ancha yaqin va erka boʻladi. Shu bois Ravshanning Goʻroʻgʻliga erkinroqligi mantiqan toʻgʻri. Ayniqsa, koʻngilga, muhabbatga doir intim tuygʻular haqida oʻgʻil otasiga biror narsa deyishi qiyin. Shu holat asarda juda ishonarli tasvirlangan: “Ravshanxonni otasining savlati bosib, hayosi gʻolib kelib, nima derini bilmay oʻylanib turib edi, axiri boʻlmadi. Otasiga gapirmay oʻtsa, u ham boʻlmaydi, gapiray desa, uyaladi”. Shuning uchun ham Ravshaninng javobi toʻppa-toʻgʻri emas, balki bir qadar pardali, bir muncha “qogʻozga oʻralgan” holda berilgan:

Jonim ota, aytolmayman uyalib,

Bolang ketar endi boshini olib.

Qaladan qalampir yuklar qalachi ,

Har xil isli boʻlar togʻning ogʻochi.

Chambil deydi unib-oʻsgan elingni,

Javob ber, otajon, koʻtar qoʻlingni !

Talab qildim, Shirvon elga otajon!

Javob bersang, bermasang ham ketaman!

Javob ber otajon, yorga boraman,

Yor deyman-ku, nomus-orga boraman.

Ota sendan oq fotiha tilayman,

Shirvon elda Zulxumorga boraman.
Oʻquvchilar Ravshanning soʻzidagi eʼtibor qaratilishi lozim boʻlgan muhim oʻrinlarni nazardan qochirmasliklari kerak. Negaki, uning yordan ham koʻra “nomus-or” uchun ketayotgani anglashilsagina, oʻspirinning keyingi tutumlarida mantiq borligi koʻrinadi.
Hasanning javobidagi: “Bir qiz uchun unutmagin bizlarni, Unutma otang ham onang qarzini!”- soʻzida oʻzbek otalariga xos bosiqlik, donolik, hikmat bilan soʻzlash holatlari kuzatiladi:
Oʻzingdan pastlarman har yoʻlga ketma!
Bolam, aytgan nasihatim unutma!
Oldingdan kim chiqsa, besalom oʻtma!
Bir gʻaribni koʻrsang, zinhor ogʻritma!

Qoʻlingdan kelgancha chiqar yaxshi ot,

Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot!
Nasihatim yod qilib ol, yolgʻizim,
Yolgʻiz yursa, chang chiqarmas yaxshi ot.
Oʻzbek hayotining muhim bir qirrasi dostonda mahorat bilan aks etganiga oʻquvchilar diqqati tortilishi kerak. Yaʼniki, na bola va na ota Ravshanning onasidan biror ogʻiz ruxsat soʻrashni xayoliga ham keltirmaydi. Bunga sabab ularning onani mensimasliklari, u bilan hisoblashmasliklari yoki unga nisbatan ehtiromning yoʻqligidan emas, balki oʻzbek turmushida barcha muhim qarorlar erkaklar tomonidan qabul etilishining badiiy tazohiridir
Oʻquvchilar tahlil jarayonida hayot mantigʻi bilan badiiy mantiqni nazardan qochirmasliklari, har bir badiiy unsur zamiridagi hayotiy asosni payqashga odatlanishlari zarur. Chunonchi, oʻquvchilar Ravshanning Zulxumorga munosabati muayyan hayotiy zaruriyat ekanligi, garchi ular oʻrtasidagi muhabbat tasodifga asoslangan boʻlsa-da, oʻsha tasodifning oʻzi zaruriyatdan paydo boʻlgani ishonarli tasvirlangani oʻsmirlar eʼtiboridan chetda qolmasligi lozim. Oʻquvchilar diqqati asarda aks etgan voqealar oqimigagina qaratilib qolmay, ana shu voqealar bayoni asnosida qoʻllanilgan badiiy vositalar hamda ijodkorning tasvir mahoratini namoyon qiluvchi jihatlarga ham yoʻnaltirilsa, ularning koʻngil koʻzi ochiladi. Shunda bolalar soʻzning sehrini his etadi, uning badiiy mohiyatini, yashirin qirralarini topa oladigan boʻlib boradi.
Ravshanbek Zulxumor savdo qiladigan qalpoq bozorini izlar ekan: “Uzoqdan kelayotibman, Gʻamning loyiga botibman”,- deya nola qiladi. Gʻam singari oʻta mavhum ruhiy tushunchaning hayotda koʻp uchraydigan gʻoyat joʻn va oddiy narsa holida tasavvur etilishi qahramonning ruhiy holatini juda aniq ifoda etadi. Loy yopishqoq, qutulish oson boʻlmagan kirlik boʻlganligi uchun ham bu tashbihda Ravshanning ilojsiz holati, uning tushkun kayfiyati aniq aks etgan:
Uzoqdan kelayotibman,
Gʻamning loyiga botibman,
E yoronlar, birodarlar, birodarlar!
Men yorimni yoʻqotibman.
E yoronlar, birodarlar, xaloyiq!
Men yorimdan adashibman...

Elda davron surgan bormi?

Oʻz davriman yurgan bormi?
Bizning yordan koʻrgan bormi?
Yor daragin bergan bormi?
Toblab zulfin oʻrgan bormi?
Yorman suhbat qurgan bormi?
Yoki birga yurgan bormi?
Bogʻidan gul tergan bormi?
Bizning yordan koʻrgan bormi?
Yor daragin bergan bormi?..
Oʻqituvchi doston vazni ham qahramon holatidagi oʻzgarishlarga muvofiq tarzda turlanib borishiga oʻquvchilar diqqatini qaratishi zarur. Ayniqsa, asarning ohangi ba’zan bir she’riy tasvirning oʻzida turlicha ekanini payqash bolalarning badiiy didi oʻsishiga katta yordam beradi. Ravshanning qalpoq bozorini surishtirib aytgan soʻzlarida uch xil ohang borligiga oʻquvchilar e’tibor qilishlari lozim. Qahramonning mungli nola, oʻziga xos yoʻqlov ohangi bilan boshlangan soʻzi oʻrtaroqqa kelib, hazilomuz tus oladi. Soʻngroq Ravshanning soʻzlarida kinoya unsurlari koʻrinadi. Ayniqsa, “Holin bilmas bir nechalar, Bedov mingan boyvachchalar” yoki “Tinmay elni kezarchilar, Joʻn savdoni buzarchilar” singari oʻrinlarda hazil yaqqol koʻrinadi. Keyinroq ohang yana jiddiylashadi. Matn zamiridagi hazin ifodadan maʼshuqasini topolmayotgan oshiqning intizorligi sezilib turadi. Ravshan oʻz soʻzini kuchli mung, ushalmay turgan armon ohangida yakunlaydiki, bu ruhiy tovlanishlar ifodasini payqash oʻquvchilar maʼnaviy olamini boyitishi shubhasizdir.
Koʻz juda koʻp narsalarni koʻradi. Ammo koʻngil nazari tushmasa, koʻrilgan narsalar kishining xotirida qolmaydi. Dunyoga suqlanib, zavqlanib qaralgandagina uning ajoyibotlari oʻzini namoyon etadi. Agar bolalar yoshligidan oʻzga kishilarning ruhiy holatlarini ilgʻab olishga oʻrganmasalar, butun umr toʻla maʼnodagi shaxs boʻlib shakllana olmaydilar. Badiiy asar qahramonining holatini his qilmaydigan oʻquvchi hayotda ham oʻzga kishilarning holatini anglamaydigan, birovni tushunmaydigan quruq kimsa boʻlib qolishi mumkin. Bu holning oldini olish uchun ham oʻquvchilarning koʻngil koʻzlarini ochishga alohida eʼtibor berish lozim.
Oʻqituvchi asar tasviriy qudratining bolalar tomonidan toʻliq payqalishiga erishishi zarur. Chunonchi, Ravshanning: “Qalpoq bozori qaydadir”,- deya qilgan vahimasiga bir nashavandning munosabatiga ham eʼtibor berilgani maʼqul. Nashavandning bir necha jumladangina iborat soʻzlarida oʻzbeklarning tabiatidagi bir oz shoshqaloqlik, soddalik, beparvolik singari xususiyatlar mukammal aks ettirilganligiga bolalar diqqati qaratilishi lozim.
Oʻquvchilar Zulxumorning goʻzal qiz sifatidagi tasviriga eʼtibor qilishlari lozim. Chunonchi: “Jamoli chillaning qoriday tingjirap, yaltirab oʻtirdi. Ana, Zulxumorning koʻzi jovdirab, zulfi shovdirab, zulfining shuʼlasi betiga ursa, yarq-yurq etib, betining shuʼlasi zulfiga ursa, yashin tushganday boʻlib oʻtirdi. Ravshanbek qarasa, musicha, soʻpitoʻrgʻay, gʻazalay, simcha qushlar Zulxumorning jamoli jilvasiga chidamay, baland quyilib kelib, egniga, kiptiga tegib-tegib, uchib borayotipti” tasviridagi sirli-sehrli jihatlarga oʻquvchilar oshno etilsa, bolalar maʼnaviyatini kamolga yetkazish sari samarali qadam tashlangan boʻladi.
Zulxumorning jamoli “chillaning “qoriday” ekanligi zamirida nima bor? Maʼlumki, chilla qishning eng kuchaygan, sovuq zoʻraygan, qor yogʻishi avjga mingan vaqti boʻladn. Qor ketma-ket yogʻavergach, barcha kirliklar, notozaliklar qor tagida qolib, qorning usti begʻubor va gardsiz boʻlib koʻrinadi. Albatta, chilla, aytilganidek, oʻziga yarasha sovugʻi bilan boʻladi. Binobarin, bu sovuqning izgʻirini tufayli top-toza qor ajib bir yaltiroqlik xususiyatiga ham ega boʻladi. Zulxumorning “tingjirab, yaltirab oʻtirishi” shundan. Bu oʻrinda oʻz husnidan magʻrur shoh qizi yuzidagi kibr, sovuqlik ham gʻoyat nazokat bilan ifodalangan.
Oʻquvchilar eʼtibor qilishsin, Zulxumorning zulfi yuziga shuʼla bersa “yarq-yurq etib”, betining shuʼlasi zulfiga ursa, “yashin tushganday boʻlishi”ning sababi nimada ekan? Aslida bu ikki holat bir-biridan shunchalar farqlimi? Adabiyot oʻqituvchisi bolalarni qiziqtira olsa, ularning koʻngil koʻzlarini ocha bilsa, ular badiiy matn zamiridan bitmas-tuganmas boylik topaveradilar. Zulxumor sochining shuʼla berishiga sabab shuki, u chap zulfini kumush suviga, oʻng zulfini tilla suviga botirgan. Tilla va kumush qimmatbaho metallar va ular maʼlum darajada shuʼlavorlik xususiyatiga ega. Lekin Zulxumorning yuzi shunchalar goʻzal va undan shunday nur taraladiki, u oltin va kumush suviga botirilgan zulfga tushganda, yashin chaqnaganday tuyuladi. Ravshanning Zulxumorni koʻriboq, masti beixtiyor boʻlib qolganligi ham bejiz emas. Bu holat dostonda puxta asoslangan: “Ravshanbek qarasa, musicha, soʻpitoʻrgʻay, gʻazalay, simcha qushlar Zulxumorning jamoli jilvasiga chidamay, baland quyilib kelib, egniga, kiptiga tegib-tegib, uchib borayotipti. Ravshanbek Zulxumorni bu shaʼnu shavkatda koʻrib, yuz jonu dil bilan ishqivoz boʻlib, yuz jonu dil bilan xaridor boʻlib, qarab qoldi...”
Uning hamma qizlarni yoppasiga Chambilga taklif etishi, atrofida bironta jon zoti boʻlmasa-da: “Juringlar, Chambil ketamiz, Turinglar, Chambil ketamiz!”- deya kulgi boʻlishi ham ruhiy jihatdan asosli:
Kuygan alvon-alvon soʻzlar,
Ayrilgan bir-birini izlar.
Koʻshkida oʻtirgan qizlar,
Baring birday botamizlar ,
Turinglar, Chambil ketamiz,
Juringlar, Chambil ketamiz!
Dostonda “Kuygan alvon-alvon soʻzlar, Ayrilgan bir-birin izlar” singari hikmatomuz tasvirning estetik funktsiyasini topmoq ham oʻquvchilarning maʼnaviy ravnaqiga turtki boʻladi. Ravshan tilidan bir oʻrinda: “Kaptarday boʻp yurgan qizlar” ifodasi ishlatiladi. Bu ifoda tashiydigan badiiy maʼnoga bolalarning diqqati qaratilishi lozim. Kaptar parrandalar orasida suluvligi, beozorligi bilan ajralib turadi. Binobarin, qahramon qizlarning ana shu xususiyatlarini koʻzda tutgandir.
Oʻqituvchi dostonda oshiq oʻspirin ruhiyati juda nozik va ishonarli koʻrsatilganiga sinfdagi bolalar eʼtiborini tortishi zarur. Shunda asardagi: “Enasi Ravshanbekning joyini solib berib, uxlagali joyiga oʻtib yotdi. Bolaning uyqusi qayoqdan kelsin, bolani ilon, chayon chaqqanday Zulxumorning ishqi kuydirib borayotipti. “Uh!”- deydi boʻlmaydi, uyqu kelmaydi...” tasviri psixologik reallik nuqtai nazaridan ham ishonarli ekaniga imon keltiradilar.
Xalq dostonlariga xos jihat shundaki, ularning qahramonlari oʻta murakkab va juda qaltis vaziyatlardan yo tadbir bilan, yoki kuch bilan, yoxud koʻmak bilan qutulib ketadilar. Ammo baʼzan oddiy, joʻngina toʻsiqlarni ham bartaraf etolmay qoladilar. “Ravshan” dostonida ham ayni shu holatni koʻrish mumkin. Vujudiga sigʻmas kuch-qudratga, tiyiqsiz gʻayratga ega Ravshan juda osonlik bilan Qoraxonning bandisiga aylanadi. Ravshanning zindonga tushuvida Oqqizning “xizmati” asosiy oʻrin tutganligiga eʼtibor qaratish lozim. Oʻquvchilar asar matnidan kelib chiqqan holda Oqqiz xatti-harakatiga baho berishlari kerak. Oʻqituvchi maʼnaviy qadriyat ustida gap ketayotgan va shaxs boʻlib shakllanayotgan oʻsmirlar qalbida iz qoldirishi aniq boʻlgan bu jarayonni boshqarishi, lekin aslo oʻz fikrini zoʻrlab oʻtkazishga urinmasligi kerak.
Oʻquvchilar “Zulxumor Ravshanning uzugini koʻrib, uni huzuriga chorlagani sababini tushuntiring” topshirigʻini bajarishga yoʻnaltirilishi kerak. Aslida, begona er kishining qizlar orasiga kirib olishi notoʻgʻri. Oʻzbekda or-nomus, hayo singari tushunchalar gʻoyat qadrlangan va muqaddas tutilgan. Shaʼnga, nomusga daxl etganlar kim boʻlsa-da, kechirilmagan. Shunday sharoitda Zulxumor ne bois begona yigitni huzuriga chorladi ekan? Oʻquvchilar bu savol haqda oʻylashlari kerak. Oʻquvchining oʻylab oʻtirmay: “Ha, shunday boʻlgan ekan-da”,- deb odam sifatida shakllantirilishi taʼlim jarayoni uchun yaxshi natija hisoblanmaydi. Oʻquvchilar Ravshan bandi qilingach, Zulxumor koʻrgan tadbirlar: suyuklisining ota-onasiga xat yozib, Mayna orqali joʻnatgani va qush ayolning nola-figʻonlariga qarab, Ravshanning onasi shu ekanini bilib, uning qoʻliga kelib qoʻngani singari tasvirlarga ham munosabat bildirganlari tuzuk.
Hasanning Gʻirkoʻkni tezlab yoʻl yurayotgani tasviridagi eng mayda unsurlargacha oʻquvchilar bilan muhokama etish kerak. Bu tasvirlarni shunchaki eshitib oʻtib ketaverish doston badiiyatini anglamaslikka olib keladi. Mazkur tasvir besh bandga boʻlingan va har birining oʻziga xos ohangi bor. Oʻquvchilar ham ana shu ohanglarni oʻzlaricha ilgʻay bilishlari kerak. Bu tasvirda Hasanxonning sipohlik kiyimlari, jang anjomlari, ot abzallari, Gʻirot sifatlari, u bosib oʻtayotgan yoʻlga xos belgilarni oʻz ichiga olish bilan kifoyalanmay, farzandi yov qoʻlida bandi boʻlib yotgan ota ruhiyatini ham aks ettirilgan. Dostonchi mahorati tufayli vaziyat tasviri ruhiyat tasviri bilan almashinib boradi. Ayni vaqtda Hasanbek ruhiyati ham tinimsiz oʻsish-oʻzgarish asnosida koʻrsatiladi. Farzandi taqdiri qanday boʻlarini aniq bilmagan otaning goh gʻazabnok boʻlishi, goh nochorlikdan boʻzlashi, goh dushman boshiga toʻfon solaman deb, goh Qoraxonni “yerman yakson” etaman, deya hezlanishi gʻoyat ishonarli tasvir etilgan. Dostonda uzoq yoʻl bosib oʻta toliqqan Hasanxon holati u mingan otining ahvoli orqali koʻrsatiladi: “...Shu kuni kun pora-pora boʻlib yerga oʻtirgan vaqtda jonivor Gʻirkoʻk suzilib, buyiri-buyiriga qapishib, qorni-qorniga yopishib, ter bilan qotgan changlar yongʻoqday dumaloq boʻlib, Shirvonga kirib bordi”. Oʻquvchilar Gʻirkoʻk va uning ustiga chavandoz holatini bilish bilan birga Hasanning Shirvonga yetib kelgan pallasini anglatuvchi ifodaning naqadar goʻzal ekaniga eʼtibor qilishlari muhim. Ular “...kun pora-pora boʻlib yerga oʻtirgan vaqtda” tarzidagi tasvir kunning botish arafasini anglatishini, bu esa Ravshanga berilgan muhlatning soʻnggi kuni oʻtayotganini bildirishini tushunib olishadi.
Oʻsmirlar eʼtiborini aka-uka kallar tasviriga ham tortmoq kerak. Yengil yumoristik ruh, nozik zarofat dostonning ayni shu oʻrinlarini gʻoyat oʻqishli qilib yuboradi. Ammo faqat qiziqarlilik, yengillik badiiy yetuklik oʻlchovi sanalmaydi. Umr boʻyi yengil-yelpi adabiyotlar oʻqish bilan mashgʻul odam hayotda ham shunday oʻylaydi va yashaydi. Badiiy asar oʻqiyotganda tuygʻularini toblagisi kelmagan odam hayotda ham oʻzini urintirmay yashashga intiladi. Matnga jiddiy qaralsa, uning zamiridagi haqiqatlarni topishga urinilsa, anchagina estetik kashfiyotlar qilish mumkin. Chunonchi, dostonda aka-uka kallarda oʻzbekka xos ezgu fazilatlar sezdirilmay tasvirlanganiga guvoh boʻlinadi: “Aynoq joyidan irgʻib turdi, ukalari ham tura keldi: mard Hasan bilan quchoqlashib, qaytadan koʻrish”ganida millatimiz vakillariga xos odamshavandalik, bagʻrikenglik, muomala madaniyati namoyon boʻladi.
Oʻqituvchi, ayniqsa, Ravshanni dorga osish lavhasi tahliliga ayricha eʼtibor qaratishi kerak. Mana shunday qaltis vaziyatlarda kishining asl maʼnaviy sifatlari namoyon boʻladi. Bu vaziyat faqat Ravshanning emas, balki dostondagi barcha timsollarning ham maʼnaviy qiyofalari qanday ekanligini oydinlashtiradi. Ravshanni umrida koʻrmagan, uning qanday odamligini bilmaganlari holda kampirning yuz xotiri deya uni oʻlimdan saqlab qolishga tavakkal qilgan kallar, yolgʻiz farzandining tutqun ahvoli tufayli “...koʻzlari yoshga toʻlib, jazavalari qoʻzgʻalib, polvonlik tomirlari uygʻonib, oʻzini tuzab, tezlana” boshlagan Hasan botir, “…voy bolam, deb Ravshanning boʻyniga osilib” kelayotgan kampir, “…toʻrasining dogʻiga kuyib, betini yulib, dovushining boricha yigʻlab kelayotgan” Zulxumor timsollariga xos xususiyatlar asarda juda tabiiy aks ettirilgan.
Dor lavhasida qahramonlarga xos xususiyatlar juda boʻrtib koʻrinadi. Misol uchun Ravshanbek Qoraxonning diniga kirmasa oʻldirilishi aniq boʻlib turishiga qaramay, begona dinni qabul qilmaydi:
Bir nechalar oʻz holini chengnamas,
Sen aytgan odaming, zolim, men emas,
Men oʻlmasam, oʻz elimdan kechmayman!
Aziz boshing oyogʻimga teng emas...
Ravshan uchun eʼtiqodni sotib, tirik qolgandan koʻra mardlarcha halok boʻlish afzaldir. Ravshanbekning oʻlim oldidan koʻzini yechishlarini soʻrashi tasviri ham juda tabiiy va ishonarli.
Asarda qahramonlarning jismoniy sifatlari kuchli mubolagʻa bilan fantastik, ruhiyat manzaralari esa jiddiy realistik yoʻsinda tasvirlanadi. Shu boisdan ham koʻzi yechilgach, dahshatli izdihomni, besaranjom yaqinlarini, sherday chirpinib turgan otasini koʻrgan Ravshanning dostondagi holati: “...dalaga chiqmagan bola emasmi, yigʻlab yubordi”,- deya izohlanadi. Qanchalik dovyurak boʻlmasin, Ravshan hali gʻoʻr oʻspirinligi, uning bu yurishi oʻzini tanish yoʻlidagi ilk qadamlari ekani asarda yigitning quyidagi soʻzlaridan anglashiladi: “Uyquda boyladi nozik qoʻlimni, Sogʻindim, otajon, Chambil elimni. Tor zindonda: „Vo ota“,- deb yigʻladim, Koʻrdingmi, otajon, mening holimni?”
Oʻquvchilar jang manzarasi tasvirini ham maydalab tahlil etishlari kerak boʻladi. Ehtimol, dostonni oʻrganishga ajratilgan uchinchi soatni shu tadbirga bagʻishlash foydalidir. Jang manzarasi anʼanaviy koʻtarinki romantik uslubda bitilgan. Sheʼriy jangnoma ulkan balabonning daʼvatkor naʼrasini eslatuvchi ohangga ega. Lavhada oʻnlab favqulodda yorqin timsollar, tashbihlar uchraydi. Shuningdek, dostonda yolgʻiz oʻgʻlini dor tagida koʻrgan Hasan holati ham mahorat bilan samimiy tasvirlangan: “Hasan polvon oʻzi olovday yonib, dudday tutanib turgan edi. Endi mardning gʻayrati kelib, jazavasi qoʻzgʻalib, oʻgʻlining bu soʻzlarini eshitib, bir naʼra toptib yubordi, shu yerda turganlarning koʻpi et-petidan tushib, aqli shoshib, esidan adashib, ne botirman deganlari turolmay emaklashib, bari birday chuvlashib qoldi...”.
Adabiyot oʻqituvchisi dostonda milliy ruhning berilishiga oʻsmirlar eʼtiborini tortishi joiz. Eʼtibor qilinsa, xalq dostonlarining birortasida ham bosh qahramonlar dushmanlari qanchalik yovuz boʻlmasin, unga qanday zulm oʻtkazmasin, uning yurtini egallab, begona mamlakatga hukmron boʻlib qolishni istamasligi koʻrinadi. Ular zolim dushmanlari oʻrniga biror insofli odamni hukmdor qilib, oʻzlari vatanga qaytadilar. “Ravshan” dostonida ham shu holatning aks etishi oʻzbeklarning oʻz ota yurtrlariga qanchalik bogʻlanganliklarini koʻrsatadi: “...Shirvon mamlakatiga... shodiyona qoʻydirib, Qoraxon podshoning xazina-dafinalarini boʻshatib, elni yigʻdirib, ochni toʻydirib, yalangʻochni kiydirib, balabon, gʻijjak, karnay, surnay qoʻydirib, qirq kun toʻy qilib, Zulxumoroyni Ravshanxonga nikoh qilib berdi”. Oʻquvchilar Hasanxonning “ochlarni toʻydirib, yalangʻochni kiydirib...” tarzidagi tutumiga eʼtibor qilishlari lozim. Bu hol bobolarimizning bosqinchi ham, talonchi ham boʻlmagani, balki or-nomusni saqlash, shaʼnga dogʻ tushirmaslik uchun kurashganlarini koʻrsatadi.
“Ravshan” dostonini oʻrganishga ajratilgan vaqtning toʻrtinchi soatida noanʼanaviy oʻqitish usullaridan boʻlgan “Sud darsi”ni oʻtkazish mumkin. Bunda biror obraz ayblanuvchi sifatida tanlanadi. Sudya, qoralovchi, oqlovchi va guvohlar tayin etiladi. Sinfdagi oʻquvchilar ularning timsollarida rol oʻynagan holda sud darsida qatnashadilar. Sinf ikki-uch guruhga boʻlinib, har biri u yoki bu obrazni sud qilishlari mumkin. Dostondagi istalgan bir obrazni ayblash ham, oqlash ham mumkinligini oʻquvchilar anglashlari lozim. Masalan, Ravshan sudga tortilsa, unga bir qizni deb oʻz yurtini, ota-onasini tashlab ketgani, hali nomahram boʻlgan birovning qiziga tajovuz qilgani singari ayblovlarni qoʻyish mumkin. Ravshanning oʻzi, ayniqsa, oqlovchisi tomonidan dostondagi voqealar tasviridan kelib chiqadigan mantiq asosida u oqlanishi kerak. Guvohlar sifatida dostondagi barcha obrazlar darsning tashkillanishiga qarab chaqirilishi mumkin. Hatto dostonda zolim sifatida tasvirlangan Qoraxon sud jarayoniga tortilsa, u ham oʻz oilasining nomusini himoya qilganligi, diniy eʼtiqodga sodiqligi, Ravshanni qoʻlga tushirgandayoq oʻldirib yubormaganligi kabi dalillar yordamida shohni himoya qilish uchun asos borligi koʻrsatib berilsa, kutilgan pedagogik natijaga olib keladi.
Bu darsga tayyorlanish jarayonida oʻquvchilar konstitutsiya va huquqshunoslik fanidan dars beradigan muallimlardan sud jarayoni va tartibi toʻgʻrisida maslahatlar olishi maqsadga muvofiq. Oʻqituvchi esa bu jarayonda sud maslahatchisi rolini bajarsa, durust boʻladi. Chunki sud hayʼati chiqargan hukmning badiiy haqiqatga, hayot mantiqiga mos ravishda ishida oʻqituvchining toʻgʻri yoʻlni koʻrsatishi darsning muvaffaqiyatini taʼminlovchi hal qiluvchi omil boʻlib qoladi.

ALISHER NAVOIY

Ushbu mavzu “O‘tmishdan sadolar” rukniga kiradi. Shuning uchun o‘rganiladigan barcha ma’lumotlar ana shu rukn mazmun-mohiyatidan kelib chiqib o‘zlashtiriladi, matnlar tahlilida jasorat, halollik, vafo tushunchalari, haqiqat mezonlariga urg‘u beriladi.

Hamma zamonlardagi turkiy adabiyotlar uchun eng buyuk ijodkor hisoblanmish hazrat Alisher Navoiyning asarlari 5-sinfdan boshlab o‘rganilgan. Quyi sinflarda daho adibning ijodi va hayot sahifalariga imkon darajasida to‘xtalinganligi uchun o‘quvchilar shoir haqidagi ma’lumotlardan bir darajada xabardorlar. 7-sinfda buyuk mutafakkir ijodini o‘rgatish uchun to‘rt soat vaqt ajratilgan. Adabiyot muallimi hazrat Navoiy ijodini o‘rgatishga ajratilgan vaqtning birinchi soatini to‘g‘ri uyushtirishi uchun dastlabki darsning maqsadlarini shu yo‘sinda belgilagani maqbul: