1713-yili Astraxanga kelgan Xiva elchisi Xoja Nafas rus
m a’murlariga,
Sankt-Peterburgga borgach, podsho Pyotr I ga
Amudaryo sohillaridagi qumlar oltinga boyligini, sohilda istiqomat
qiluvchi aholi ko‘p miqdorda oltin yuvib olayotganini aytadi. Ana
shu m a’lumotlar ta’sirida Pyotr I o‘zbek xonliklariga kirib borish
maxfiy rejasini tuzadi. U ikki harbiy ekspeditsiya tashkil etadi. Biriga
Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyni,
ikkinchisiga kapitan Ivan
Buxgolsni rahbar etib tayinlaydi.
Bekovich-Cherkasskiy harbiy ekspeditsiyasi tarkibida katta
harbiy qo‘shin bor edi. Ular 1717-yilda Xiva xonligi hududlariga
kirib keladi va harbiy to ‘qnashuvlar boladi. Xiva xoni Sherg‘ozixon
hiyla ishlatib Bekovich-Cherkasskiyni qabul qiladi va uning
qo‘shinlarini qirib tashlaydi. Pyotr I uyushtirgan ekspeditsiyaning
halokati Xiva — Rossiya munosabatlarini keskinlashtirib yubordi.
„Buxgols ekspeditsiyasi“ga kelsak, uning qo‘shini 1715 -yili
Toboldan Irtish bo‘ylab Yorkentga yo‘l oladi. Bu guruh Yamish-
chev ko‘lida bo‘lib, u yerda istehkom quradi.
Biroq ular qalmoqlar
hujumiga uchrab, orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar.
1717-yili Buxoro xoni Peterburgga o‘z elchisini yuboradi. Elchi
Qulibek Abulfayzxonning Pyotr I ga shvedlar ustidan qozongan
g‘alabasi munosabati bilan yozilgan qutlov maktubini topshiradi.
Abulfayzxon o ‘z maktubida, ayni paytda, Buxoroga Rossiya
elchisi yuborilishini so‘ragan edi. Bunga javoban Rossiya hukumati
1721-yili Florio Benevenini elchi qilib jo ‘natadi.
Rossiya elchisiga
Sharq mamlakatlariga olib boradigan suv va quruqlik yollarini
o‘rganish; rus savdosini kengaytirish imkoniyatlarini aniqlash;
Buxoro xonini Rossiya bilan ittifoq tuzishga ko‘ndirish; xonga rus
gvardiyachilarini taklif qilish; qayerda
qancha oltin borligini
aniqlash va ulami xaritaga tushirish; xonlikdagi qal’a va qo‘shinlari
ahvolini o ‘rganish hamda xonlikning Eron va Xiva bilan o‘zaro
munosabatlarini o‘rganish vazifalari yuklatilgan edi. F. Beneveni
Buxoroga yetib keladi va Abulfayzxon qabulida b o ‘ladi.
F. Beneveni Buxoroda 3,5 yil turdi va o‘z oldiga qo‘yilgan
masalalar b o ‘yicha qimmatli m a’lumotlar to ‘plashga muvaffaq
bo‘ldi. Ularni Sankt-Peterburgga ochiq va shifrlangan xat orqali
jo ‘natib turdi. Hukum atning barcha topshiriqlarini bajargan
F.Beneveni 1725-yilda Peterburgga qaytib ketdi.
XVIII asming
birinchi choragida Kichik, 0 ‘rta, Katta juzga
bo‘lingan qozoq sultonlari o‘rtasida o‘zaro kurash kuchaydi. Natijada
ular nochor ahvolga tushib, tashqaridan yordam so‘rashga majbur
bo‘ldilar. 1730-yilda Kichik juz sultoni Abulxayr Rossiyaga elchi
jo ‘natib, Rossiya tobeligiga o‘tish istagini bildiradi. 1732-yilda Kichik
juz, 1739— 1740-yillarda Semekexon boshchiligidagi 0 ‘rta juz,
1747-yilda Katta juz ham Rossiya tobeligiga o‘tdi. Natijada Rossiya
hukumati uchun Markaziy Osiyoni o ‘z ta ’siriga bo‘ysundirish
yo‘lida qulay imkoniyat yuzaga keldi.
1734-yili senat kotibi I.Kirillov boshcliiligida harbiy guruh
tayinlandi. U „Oral dengizida Rossiya bayrog‘ini ko‘tarish“ ,
„Buxoro va undan Hindistonga“ boradigan yo‘lni ochishi,
oltin
konlarini izlashni davom ettirishi lozim edi. 1735-yilda Kirillov
guruhi Or daryosi b o ‘yida Or qal’asini qurdi (keyinchalik bu
qal’a atrofida Orenburg shahri vujudga keladi), Yoyiq va Irtish
sohillari (Sibir)da istehkomlar barpo etdi. Xonliklar
savdogarlari
Rossiya bilan Orenburgda savdo-sotiq qiladigan bo‘lishdi.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya savdo-
iqtisodiy aloqalarida Markaziy Osiyo
xonliklarining ahamiyati
yanada orta bordi. Bunda, birinchidan, Rossiyada rivojlanib
borayotgan sanoat uchun xomashyo manbalari topishga intilish,
ikkinchidan, Osiyoda, xususan, Hindistonda Angliya ta ’sirining
kuchayib borayotganligi sabab bo‘lgan.
XVIII
asr oxiri — XIX asr boshlarida rus sarmoyasi Markaziy
Osiyo bozorida yetakclii o‘rinni egalladi. Ingliz mollari Rossiya orqali
olib kelinar edi. Nijegorod yarmarkasida rus savdogarlaridan
tashqari o‘zbek xonliklari, Eron va Hindistondan kelgan savdogarlar
ham qatnashgan. XIX asr boshlarida Rossiya o‘zbek savdogarlari
uchun katta imkoniyatlar yaratdi, ba’zi cheklashlar bekor qilindi.
Endi ular Rossiyaning iclikari shaharlariga ham borib savdo qila
oladigan bo‘lishdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
