Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norqulov o zbekiston tarixi

Qo‘qon va Xitoy 
Markaziy Osiyo xonliklaridan Qo‘qon
munosabatlari 
xonligining Xitoy bilan munosabatlari
ham do‘stona emas edi. Bir tomondan, 
Sin imperiyasi 1755—1759-yillar mobaynida Sharqiy Turkistonni 
o‘ziga bo‘ysundirib, Qo‘qon xonligini kuchsizlantirishga urinardi. 
Ikkinchi tomondan, Q o‘qon xonligi Sharqiy Turkistonda o‘z 
hokimiyatini o‘matishga intilib, Sharqiy Turkiston sari o‘z che- 
garasini tobora kengaytirib borayotgan edi. Ayniqsa, XIX asming
20-yillarida Qo‘qon — Xitoy munosabatlari yanada keskinlashdi. 
Bunga Qo‘qon xoni Muhammad Alixonning sharqiy turkiston- 
liklaming Jahongirxo‘jaboshchiligida Sin imperiyasiga qarshi 1825- 
yilda boshlangan milliy-ozodlik kurashiga aralashuvi sabab bo‘ldi.
Xitoy hukumati 1829-yilda Qo‘qonning Sharqiy Turkistonda 
yuritadigan savdo ishlarini taqiqladi, markaziy osiyolik savdogar- 
laming aksariyat qismini hay dab, mol-mulklarini musodara qildi.
Bunga javoban Q o‘qon xoni Muhammad Ali sharqiy tur- 
kistonliklaming Xitoyga qarshi ozodlik kurashi rahbari Jahongirxo‘ja 
va uning ukasi Yusufxo‘ja ixtiyoriga Haqquli boshchiligida qo‘shin 
jo ‘natadi. Natijada, Yusufxo‘ja Qashqami egallaydi va Yorkentni 
egallash uchun harbiy harakatni davom ettiradi. Bu hoi Xitoy 
hukumatini qattiq tashvishga solib qo‘yadi va Yusufxo‘jaga qarshi 
katta qo‘shin yuboradi.
Qo‘zg‘olonchilaming safida mustahkam birlik yo‘qligi hamda 
Buxoro — Qo‘qon munosabatlari yomonlashuvi oqibatida Qo‘qon 
xonining Sharqiy Turkistonga yuborgan qo‘shinini chaqirib olishi 
tufayli Yusufxo‘ja mag‘lubiyatga uchraydi.
Oqibatda, Yusufxo‘ja Sharqiy Turkistonni tashlab chiqadi. 
U bilan 70 ming uyg‘ur oilasi Farg‘ona vodiysiga ко‘chib keladi.
Qo‘qon xonligi o‘z chegaralarini tobora Sharqiy Turkiston 
tomon kengaytirish siyosatini davom ettirgan. Ayni paytda, Sin 
imperiyasi moliyaviy qiyinchiliklar tufayli Qo‘qon xonligiga qarshi 
ochiqdan ochiq urush harakatlari olib borishga qodir emas edi. 
Natijada, 1832-yilda Pekinda Xitoy-Qo‘qon shartnomasi imzo-

---

langan. Unga ko‘ra, Q o‘qon Jahongirxo‘ja avlodlarini Sharqiy 
Turkistonga o‘tkazmaslik majburiyatini olgan.
Xitoy esa Sharqiy Turkistonda qo‘qonlik savdogarlar faoliyatini 
taqiqlashni bekor qilgan. Ikkinchidan, Q o‘qon savdogarlariga 
Sharqiy Turkistonda boj to ‘lamasdan savdo qilish huquqi berilgan. 
Uchinchidan, Sharqiy Turkistondan Qo‘qon savdogarlari chiqarib 
yuborilganda ulardan tortib olingan mol-mulklari evaziga Qo‘qon 
xoniga tovon to ‘langan. To‘rtinchidan, Sharqiy Turkistonda savdo 
qiluvchi markaziy osiyolik savdogarlar to ‘laydiganto‘lovlamiyig‘ib 
olish huquqi Qo‘qon xonligiga berilgan.
• XVI asr boshlarida Osiyo qit’asida uch siyosiy kuch maydonga 
keldi. Bular — shayboniylar, safaviylar va boburiylar edi.
• Bu uch siyosiy kuchning manfaatlari to ‘qnashgan asosiy 
hudud Xuroson edi.