Q u sm o n o V, U. J o ‘rayev, N. N o r q u L o V о ‘zbekiston tarixi

Navkar 
— otliq  askar.
Yakunlami chiqaramiz
87

---

23- §.  XIX  asrning  birinchi  yarmida  Xiva 
xonligining  tashqi  siyosati
Xonlikning  Osiyo 
XIX 
asr  birinchi  yarmida  Xiva  xon-
davlatlari  bilan 
ligining  Buxoro,  Qo‘qon,  Afg‘oniston,
aloqalari 
Eron,  Hindiston va Turkiya kabi davlat-
lar  bilan  savdo-iqtisodiy  va  elchilik 
aloqalari rivojlandi.  Bunga,  bir tomondan,  Xiva xonligi hududining 
o‘rta  osiyolik  savdogarlar  va  Haj  safariga boruvchilaming  Kaspiy 
dengizi  orqali  muqaddas  Makka  va  boshqa  shaharlarga  o‘tish 
manzilgohiga  aylanganligi,  ikkinchidan  esa  chet  davlatlar  bilan 
savdo-sotiqni  rivojlantirish  davlat  xazinasiga  yaxshigina  daromad 
keltirayotganligi  sabab  bolgan.
Awalgi  mavzulardan  (19 — 20-  §)  Sizga  ma’lumki,  Xiva — 
Buxoro  munosabatlari  har  doim  ham  silliq  kechmagan.
Xiva  xoni  Muhammad  Rahimxon  I  Buxoro  amirligi  bilan 
elchilik  aloqalarini  qayta tiklashga va  ikki  davlat  o‘rtasida  savdo- 
sotiqni  rivojlantirishga  harakat  qilgan.  Chunonchi,  1811  —  1812- 
yillarda  Xivaga  Buxorodan  0 ‘rozboy  Jo‘ra  va  Avaz  Murod  yaso- 
vulboshi boshchiligida elchilar kelgan.  Bunga javoban Muhammad 
Rahimxon  I  Buxoroga  Hasan  Murod  otaliq boshchiligida  elchilar 
va  savdo  karvonlarini  yuborgan.
Ayni  paytda,  bu  ikki  davlatning  manfaatlari  mintaqaning 
ayrim  hududlarida,  xususan,  Marv  viloyatida  ham  to ‘qnash 
kelgan.  Chunki,  Marv  0 ‘rta  Osiyo  davlatlarini  Eron  bilan  bog‘- 
lovchi  muhim  savdo  y o li  ustida joylashgan  edi.  Shuning  uchun 
ham  XIX  asming  1 -yarmida  bu  ikki  davlat  o‘rtasida  bir  necha 
bor  o‘zaro  urushlar yuz  bergan.  Chunonchi,  Muhammad  Rahim­
xon  I  1822- yilda  Marvni  Buxorodan  qaytarib  olgan.  0 ‘zaro 
urushlarga  qaramay,  savdo  aloqalari  to ‘xtab  qolmagan.
1812-  yilda Xivaga Eron va qozoqlaming  0 ‘rta juz xonligidan 
elchilar  kelishgan.  Ular  bilan  davlat  chegaralari  xavfsizligi  va 
savdo-sotiq masalalarida kelishuvga erishilgan.  XIX asr boshlarida 
Xiva  va  Afg‘oniston  o‘rtasida  elchilik  munosabatlari  o‘matilgan. 
Muhammad  Rahimxon  I  hatto  Afg‘onistonda  hokimiyat  uchun 
kurashayotgan  shoh  Mahmudning  ikkinchi  marta  hokimiyat 
tepasiga kelishida yordam ham bergan.  Buning evaziga Afg‘oniston 
Xiva  xonligi  savdogarlariga  Kobul  bozorida  erkin  savdo  qilish 
huquqini  bergan.

---

Xiva xonligi  Qo‘qon xonligi bilan ham o‘zaro  munosabatlami 
mustahkamlashga  harakat  qilgan.  Chunonchi,  1843  —  1844- 
yillarda  Xivaga  Qo‘qon  xonligi  elchilarining  kelganligi,  o‘zaro 
muzokaralar davomida ikki davlat o‘rtasida hamdo‘stlik o‘matishga 
kelishilganligi  va  o‘zaro  savdo  aloqalarini  yanada  rivojlantirishga 
kelishilganligi  buni  tasdiqlaydi.  Tabiiyki,  u  yoki  bu  davlatga  chet 
ellardan  savdogarlaming  muntazam  kelishi  ularga  yaratiladigan 
qulay  sharoitga ham bog‘liqdir.  Shuning uchun ham Xiva xonlari 
chet  ellik  savdogarlarga  shunday  sharoit yaratish  masalasiga katta 
e’tibor berganlar.  Bunga misol qilib  Olloqulixon  (1825 —1842)ning 
ajoyib  m e’moriy  obida,  xonlik  ustalari  yuksak  mahoratining 
ko‘zgularidan  biri  b o ‘lgan  Karvonsaroy  majmuasini  bunyod 
ettirganini  keltirish mumkin.  Bu  majmua  14 gumbazli tim  (yopiq 
bozor),  karvonsaroy va omborxonadan iborat qilib qurilgan.  Bozorda 
Hindiston,  Xitoy,  Eron,  Rossiya,  Buxoro  va  Qo‘qon  kabi  dav- 
latlardan  keltirilgan  mollar  sotilgan.
Tim  yozda  savdo-sotiq  uchun  juda  qulay  va  salqin  bo‘lgan. 
Karvonsaroy  esa  ikki  qavatli  bo‘lib,  105  hujrali  edi.
Xiva  xonligining  anori,  qovuni,  uzumi,  nashvatisi,  anjiri  va 
o‘rigining  shirinligiga  chet  ellik  savdogarlar  tan  berishgan  va  bu 
mahsulotlar  chet  davlatlarda  ham  mashhur  bo‘lgan.
Xiva —  Rossiya munosabatlarida muhim