Q. Shodiyeva nutq 0 ‘stirish uslubiyoti

(Y. Sulaymon.
„
Q o'g'irch oq“ she'ri.)
A yni qs a, kichik g u r u h d a g i m a s h g ‘u l o t l a r d a t o kg ‘r i d a n t o ‘g ‘ri 
ku z a ti s h m a s h g ' u i o t i n i n g m a v z u s i g a t aal l uql i b u y u m n i k o ' r sa -
tish u suJ i dan f oy d a l a n i l a d i . T a r b i y a c h i b o l a l a r g a o v o z t on i n i
b i r oz b a i an d l a b, s h o ‘x o v o z d a , i n t on a t si ya b i la n: „ M e n sizlarga 
b i r nar s a olib keldim! Siz u n i ko 'r is hn i i s t a y s i z m i ? “ d e b aytadi. 
U s h b u g u r u h l a r d a k u z a t i s h j a r a y o n i d a o ‘yi n u s u l l a r i d a n keng 
foydalani ladi. Ul ar ga t n a y d o n b o ' y l a b y u g u r i s h g a r uxsat ctiladi 
( „ Q a n d a y u z u n y o ‘lak!“ ). M a s h g* u l o t n i n g b o s h i d a t ar bi y a ch i
bol al ar ga k o ‘r s at ma l a r b c r a d i ( t i n c h q u l o q so l i b o ‘tiring; kiri- 
s hi ngi z bilan s al om bcr i ng; s h o v qi n q i l m a n g v a h. k.)-
M a s h g ' u l o t n i n g b o s h l a n i s h q i s m i ( k o ‘r s a t m a l a r b c r i s h ,
kirish su hb at va h o k a z o l a r ) b ol a l a r n in g y o s h i g a q a r a b h a r xil 
d a v o m ctadi: kichik g u r u h l a r d a bir d a qi q a , k a t t a g u r u h l a r d a esa 
be s h- ye t ti daqi qa.

---

T a r b i y a c h i b u y u m n i , h a y v o n n i . o ‘s i ml i k va b o s h q a l a r n i
k o ' z d a n k c c h i r i s h v a q t i d a b o l a l a r g a k u z a t i l a y o t g a n o b y e k t n i
y axs hi lab k o ' r i b , bir-bi rl ari b i l a n fikrlashib olishlari u c h u n bir 
n c c h a d a q i q a v aqt beradi. S o ‘n g r a kuzati shga rahbarlik qila b o s h -
laydi, y a ' n i k uz a ti l ay ot g a n o b y e k t b o ‘yi cha savollar ber a b o s h -
laydi: Bu n i m a ? Bu ki m? U q a n d a y ? N i m a d a n yas a l ga n? N i m a
u c h u n k e r ak? Q a n d a y ? Q a n c h a ? v a hokazo. Agar obyekt bolalarga 
ilk b o r t ani sht ir i l ayot ga n b o i s a , s a v o l g a j a v o b berishda qiynalishsa, 
u v a q t d a k u z a t i s h o b y e k t i n i n g n o m i n i , u n i n g s i f a t i ni yoki
xususi yat l ari ni bildiruvchi s o ‘zni a yt ib berish usulidan foydalanadi .
S o ' z b o l a l a r i dr ok i n i o ks t i r ad i , b u y u m l a r va u l a r o krtasidagi 
b o g l i q l i k n i ani ql aydi . Ma s al an , c h o y idishlarini k o ‘z d a n kcchirish 
v a q t i d a t a r b i y a c h i s h u n d a y i z o h ber adi : ,,Bu q ul oql i pi yol a 
( c h a s h k a ) , u n i n g d a s t a s i o ‘n g t o m o n d a , tagi d u m a l o q , bu 
d u m a l o q c h i z i q c h a quloqli p i yol ani l i kopcha ichiga q o ‘yish u c h u n
q i l i n g a n , q u l o q l i pi yol ani l i k o p c h a d a g i d u m a l o q c h i z i q c h a ichiga 
s e k i n g i n a , t a q i l l a t m a s d a n q o ‘y i s h k e r a k “ . K u z a t i s h v a q t i d a
t ar bi y a ch i b u y u n i n i n g vazifasini, uni ki m t ayyorlaganligini,
u 
b i l a n q a n d a y m u n o s a b a t d a b o ' l i s h n i b o l a l a r b i lan bi rgal ikd a 
a n i q l a y d i . A g a r j on l i o b y ek t k u z a t i l a y ot g a n bo' l sa, t ar bi ya chi
b ol al ar ga u n i n i m a bilan o v qa t l a n t i r i s h . q a n d a y parvari sh qilish 
kerakligi h a m d a ul arga n i s b a t a n g ka m x o krIik qilish l ozimligini 
t u s h u n t i r a d i . Ku za t i s h m a s h g ' u l o t i n i m av zu va u n i n g m a z m u n i g a
m o s s h e ' r a y t i b b e r i s h , t o p i s h m o q a y t i s h , q i y i n s o ‘z l a r n i
m u s t a h k a m l o v c h i t a ’Ii mi y ( d i d a k t i k ) o ‘yi nIar o ' t k a z i s h bi l an 
y a k u n l a y d i .
K u z a t i s h n at i j al ari d o i m o m u s t a h k a m l a n i b bor i shi shar t .
K u z a t i s h j a r a y o n i d a o l g a n b i l i m l a r i n i m u s t a h k a m l o v c h i
m a s h g ' u l o t l a r u c h - t o ‘rt k u n d a n k eyi n o kt k a z i li sh i m u r n k i n .
M a s a l a n , k a t t a g u ruhda gi m a s h g ‘u l o t d a bol al ar m e v a - s a b z a v o t -
l arni k o ‘z d a n kechir adi l ar. U c h - t o krt k u n d a n keyin csa „ Q a y e r d a
o ‘sishini a y t “ t a ’Iimiy o kyinni o ktkazi!adi. B u n da n t as hqar i, ushbu 
g u r u h l a r d a s u h b a t l a r u y u s h t i r i s h d a , m a y d o n c h a d a , g u l z o r d a ,
b o g ‘d a v a h o k a z o l a r d a m e h n a t n i t a s h k i l c t i s h d a , q u s h va 
h a y v o n l a r n i p ar va r i s h q i l is h d a , k i t o b o ‘qib ber ish, d i a f i l m l a r
k o 'r i s h, illustratsiyalarni k o' r ib c h i q i s h va b os hqa faoliyat t urlarida 
m u s t a h k a m l a n i b boriladi.
Y u q o r i d a g i fikrlarni a m a l i y flkrlar bilan tasdiqlash m a q s a d i d a 
t e v a r a k - a t r o f d a g i nar sa va b u y u m l a r bilan t ani sht irish b o kyiclva 
m as hg * ul o t i s h l a n m a l a r i d a n n a m u n a l a r keltiramiz.

---

0 ‘RTA G U R U H
M a v z u : Q u y o n n i kuza t i sh.
M a q s a d : b o l a l a r n i q u y o n n i n g t a s h q i k o ' r i n i s h i h aq i d a g i
t a s a w u r l a r i n i a ni q l a s h , m o m i q , y u m s h o q , j u n i q a l i n , kalta d u m ,
o r q a oyoql ar i oldi ngi o y o q l a r i d a n u z u n r o q k abi s o ‘z l a r hisobiga 
b o l a l a r l ug' at i ni boyi t ish v a faollashtirish. Q u y o n n i parvari sh- 
l ashga qizi qi shni s hakl l ant i ri sh.
M a s h g ‘ulot u c h u n k c ra k li m a t c r ia lla r . S a v a t g a s ol inga n Tirik 
q u y o n , silliq t ax t ac h a l a r , sabz i , q o t g a n n o n , o ‘t, kar am.
M a s h g ‘ulotn in g b o rish i. B o l al ar y a r i m d o i r a b o l i b o ‘tirishadi. 
X o n a n i n g o krtasida q u y o n u c h u n j o y aj rat il gan, b u j o y n i n g atrofi 
q u y o n ch i q i b ketmasligi u c h u n qurilish m a t e r i a l l a r i yoki g ‘ishtlar 
b i l a n t o ‘r t b u r c h a k s h a k l i d a o ‘rab q o ‘yi l adi . X o n a n i n g eshigi 
y op i b q o kyiladi. T a r b i ya ch i savatdagi q u y o n n i ust i y o pi l ga n hol da 
ol i b kiradi. „ B ol al ar , h o z i r m e n sizlarga b i r t o p i s h m o q a y t a m a n .
Sizl ar u ni n i m a eka nl i gi ni t o p as i zl a r v a b u g u n g i m a s h g ' u l o t i -
m i z d a n i m a n i k u za t i s h i m i z n i o ' z i n g i z aytasiz: qul o q l a r i u zun ,
yun gl ar i y u m s h o q , r a ng la ri o q , q o r a , k u l r a n g , t e z yu gu ra di ,
sabzi ni yaxshi k o 'r a d i . T o ‘g ‘ri, bu q u y o n . H o z i r bi z q u yo n n i
k u za t a m i z . Biz n i m a q i l am iz ? M e n q u y o n n i s il ab k o ‘rishingizga 
r uxsat b e r a m a n . Lcki n q u y o n n i j u d a e h t i y o t k o r l i k b i lan silang, 
u n g a o z o r ber ma ng . Yaxshisi, uni q ul o g ‘i dan d u m i t o m o n g a qarab 
silash kerak: yengil, j u d a yengi l silash kerak. K o ‘rs ati ngl ar -chi ,
q a n d a y silaysiz?“
B o l al ar h a r a k a t n i qi l i b k o krsa t a di l ar. T a r b i y a c h i q u y o n n i
s avatdan oladi va tizzasiga q o ‘yadi, bol al ar d an s o 4raydi: U qanday? 
(Ka t ta . O q junli, j un i y u m s h o q . Qul oql ari y u m s h o q va boshqalar.) 
S o ‘ng b o l al ar j av ob i n i u m u m l a s h t i r a d i : „ T o kg kri, q u y o n katta, 
o q , m o m i q q i n a , u n i n g j u n i y u m s h o q v a q a l i n “ . T a r b i y a c h i
bol al ar ni ol di ga ch a qi ra d i . U l a r q u y o n n i s i l aydi lar, u n i n g j un i n i
si l ab k o ' r a d i l a r . T a r b i y a c h i b o l a l a r g a q u y o n q a n d a y h a r a k a t
qi layot gani ni k uz a ti shn i t a k l i f ctadi. U n i p o l ga q o ‘yib yuboradi.
„ Q u y o n s a k r a y a p t i “ , — d e y i s h a d i bolalar. T a r b i y a c h i bol al arga 
savol l ar beradi: „ N i m a u c h u n q u y o n sak r ay o l a d i ? U n i n g o y o q ­
lari q a n d a y ? “ T a r b i y a c h i b o l a l a r n i n g j a v o b l a r i a s o s i d a xul osa 
c h i qar adi : „ Q u y o n s h u n i n g u c h u n h a m s a k r a y ol adi ki , u n i n g
o r q a oyoql ari , oldi ngi o y o q l a r i g a q a r a g a n d a u z u n r o q b o l a d i “ . 
S o ‘ngra tarbi yachi b o l a l ar ga q u y o n n i n g b a r c h a h a r a k a t i n i di qqat
b i l a n k u z a t i s h n i va bu h a r a k a t n i i fo d al a sh n i a y t a d i . Bolalar:

---

, , 0 ‘t irdi. s a k r a d i , o r q a o y o q l a r i d a t u r d i “ , — deb j a v o b bcradilar.
T a r b i y a c h i b o l a l a r n i n g d i q q a t i ni q u y o n n i n g q u i o g i g a qar at adi :
„ Q u y o n q u l o q l a r i n i h a r a k a t l a n t i r y a p t i : bi r q u l o g ‘ini k o ' t a r i b ,
a t rof ga q u l o q sol yapt i , t in g la y a p t i , q ul o q l ar i n i o r q a t o m o n g a
c h o ‘z y ap ti , i kkal a q ul o g 'i n i k o ' t a r y a p t i , qul oql ari u z u n , u z u n -
l i g i d a n k u r a g i n i e g a l l a y d i , b i r t o m o n i o q , b o s h q a t o m o n i
q o r a m t i r , u z u n va c n s i z “ . K e yi n t arbi ya chi bolalarga q u y o n q a n -
d a y o v q a t l a n i s h i n i kuzati shni ayt adi : „ Q u y o n j u d a t ez c h a y n ay d i .
l i n i n g t ish l a r i j u d a o ‘t ki r ‘‘.
E r t a l a b ( ku z a t i s h u c h u n o li b k e l is hdan ol di n) q u y o n g a ovqat
b e r ma s li k k e r ak. U n i n g u c h u n sabzi, q o t g a n n o n , o “t, k a r a m
t a y y o r i a b q o ‘y i s h k e r a k . Q u y o n n i n g e g a s i d a n ( a g a r q u y o n
b o g ‘c h a n i n g o ‘z i d a b o ‘l masa) u k o ' p r o q n ima ni yoqtirishini s o ‘rab 
olishi ker ak.
S o ‘n g r a t ar bi y a ch i bol al ar ga y a n a bi r b o r q u yo n ni kuzatishlari 
u c h u n i m k o n b e r a d i , q u y o n n i n g q a n d a y x u l q l a r i n i a n i q l a -
g a n l i k l a r i n i , y a n a n i m a l a r i h a q i d a g a p i r m a g a n l i g i n i s o ‘ra b,
j avo b l a r in i t i ngl a ydi va u m u m l a s h t i r a d i : „ B u katta q u y o n . U n i n g
j un l ar i m o m i q q i n a ( y u m s h o q) . 0 ‘zi ni ng u z u n va ens i z q u l o q l a ­
rini o rq a s i t o m o n c h o ' z a d i . B a ' z a n avval bi r q u l o g l n i k o' ta r adi , 
b a ’z a n e s a i kk al a q ul o g ' i n i b i r d a n i g a k o ' t a r a d i va t e va r ak- a tr of n i
t i nglaydi. Ti n g l ay d i - t i n g l a y d i v a bi r o r t o m o n g a sakraydi! Q u y o n ­
ni n g o r q a o y o q l a r i oldingi o y o ql ar i g a q a r a g a n d a u z u n r o q . U s a k ­
raydi. T e z s akr aydi . U s h u n d a y t e z sakr aydi ki, b u n i n g natijasida 
u n i n g d u m i b o r e k a n l i g i n i s e z m a y h a m q o l a s a n . T o lg kri, 
q u y o n n i n g d u m i j u d a kalta, s h u n i n g u c h u n da r r ov uni payqa s h 
qiyin. 0 ‘z i n i n g o ‘t ki r tishlari b il an u j u d a tez c h a y n a y d i , sabzini 
d a r r o v y e b q o ' y a d i . K a r a m b i lan o ' t n i esa sabz i da n h a m t ezroq 
yeb q o ‘y a d i " .
\ l a s h g ‘ulotn i y ak u n la s h .
T a r b i ya ch i bol al ar dan q u y o n haqi da ilgari yod ol gan she'rlarini 
s o ‘rab o l a d i va sayr ga c h i q i b , „ Q u y o n i m ” har akat li o ' y i n n i
o ' y n a s h l a r i n i aytadi.
KIC1IIK GURU1I
M a v z u : Qa fa s da gi q u s h n i ( S n e g i r n i ) kuzatish.
M a q s a d : b ol al ar ga q u s h n i k o ‘z d a n kechir i shl ari da y o r d a m
b c r i s h ; q u s h n i n g suv i c h i s h i n i , d o n c h o ‘qi shi ni k u z a t t i r i s h ;
d i q q a t l a r i n i q u s h n i n g chi royl i pat l ariga qarat i sh; faol l ug ‘atini