Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

Abu Ali ibn Sinoning psixologik falsafiy qarashlari.
Abu Ali ibn 
Sinoning (980-1037) psixologik falsafiy qarashlari, ilmlar tasnifi, ta’rifi va 
tarkibi haqidagi fikrlari uning «Tib qonunlari» asarida inson fiziologiyasi va 
psixologiyasi asosida talqin etiladi. Ibn Sino sezgini tashqi va ichki sezgilarga 
ajratadi. Tashqi sezgi insonni tashqi olam bilan bog’laydi, ular 5 ta: ko’rish,
eshitish, ta’m - maza bilish, hid va teri sezgisi. Bular insonning ma’lum 
organlari - teri, ko’z, og’iz, burun va quloq bilan uzviy bog’liq.
Ichki sezgilar - bu umumiy, chunonchi, tahlil etuvchi, ifodalovchi, eslab 
qoluvchi (xotira), tasavvur etuvchi sezgilardir. Ibn Sino miyani barcha 
sezgilardan boruvchi nervlar markazi, umuman inson nerv sistemasining 
markazi ekanligi haqidagi ta’limotni olg’a surgan. Inson tana va jondan tashkil 
topadi, miya insonni boshqarib turuvchi markazdir.
Ibn Sinoning ilmiy psixologik falsafiy fikrlari noyob oltin xazina bo’lib 
hisoblanadi.

---

8 
Abu Rayhon Beruniyning falsafiy va psixologik qarashlari.
Abu Rayhon 
Beruniyning (973-1043) fikricha inson hayvondan aql bilan farq qiladi. Lekin 
insonning hayvondan tubdan farq qiladigan bu xususiyati qanday bo’lganligini 
tushuntirganda xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan 
deydi.
Beruniyning ruhiy va moddiy ehtiyojlarning roli haqidagi fikri o’sha davr 
uchun nihoyatda qimmatli fikr edi. U jamiyat yuzaga kelishida kishilarning 
moddiy ehtiyojlari rolini ko’ra oladi.
Beruniyning fikricha, aql, mehnat, erkin tanlash insonning hayotini va 
ijtimoiy holatini belgilaydi. Inson o’z ehtiyojlarini mehnat tufayli qondiradi 
deydi.
 
3. Psixologiya fanining tarmoqlari va boshqa fanlar bilan aloqasi. 
Psixologiyaning tarmoqlari. 
Psixologiyaning alohida tarmoqlarini farqlash 
avvalo ishlab chiqarishdagi inson faoliyati kechadigan sohalar va ularning 
vazifalaridan kelib chiqadi. Hozirgi davrga kelib psixologiyani inson shaxsi 
xaqidagi eng muhim fanlardan biri sifatidagi ahamiyatini hamma tan olmoqda.
Inson shaxsining esa bevosita kirib bormagan sohasini topish qiyin. Psixologiya 
iqtisod, pedagogika, falsafa, mantiq, sosiologiya va boshqa ijtimoiy-
gumanitar fanlar bilan aloqador fan hisoblanadi. Chunki hamma sohada inson 
shaxsi faoliyat ko’rsatar ekan, har bir sohada ishni samarali tashkil etish, olib 
borish uchun kishilar psixologiyasini, shaxslararo munosabatlar psixologiyasini,
odamlarning turli vaziyatlardagi xulq-atvor normalarini bilish va shunga ko’ra 
ish olib borish muhimdir. Shuning uchun xozirgi davr mutaxassislari psixologik 
bilimlardan boxabar bo’lishlari lozimdir.
Psixologiyaning 300 dan ortiq tarmoqlari fan sifatida rivojlanayotganligi 
hozirgi 
kunda 
psixologiyaning 
fanlar 
tizimida 
yanada 
mustahkamlanayotganligidan dalolat beradi: masalan,

umumiy psixologiya
— psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlari va 
ularning o’ziga xos jihatlarini o’rganadigan maxsus sohasi; 

pedagogik psixologiya
— kishiga ta’lim va tarbiya berishning psixologik 
qonuniyatlarini o’rganishni o’z predmeti deb biladi; 

yosh davrlari psixologiyasi
— 
turli yoshdagi odamlarning tug’ilgandan to 
umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi va 
o’zaro munosabatlari qonuniyatlarini individning yoshiga mos tarzda o’zgarishi 
tamoyillarini o’rganadi; 

ijtimoiy psixologiya
— odamlarning jamiyatdagi birgalikdagi ish 
faoliyatlari natijasida ularda hosil bo’ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar,
hissiy kechinmalar va xulq-atvorlarini o’rganadi; 

yuridik psixologiya
— huquq sistemasining amal qilishi bilan bog’liq 
masalalarning psixologik asoslarini o’rganadi; 

mehnat psixologiyasi
— kishi 
mehnat faoliyatining 
psixologik 
xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik jihatlarini,
qonuniyatlarini o’rganadi; 

---