Q. R. Qarshiev Samisi dotsenti

3-guruh uchun tarqatma material 
Shaxs shakllanishi va taraqqiyoti.
Shaxs ijtimoiy, konkret – tarixiy sharoitlarda yashashi, ta’lim-tarbiya 
olishi tufayli tarkib topadi. Shaxs taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi 
nimadan iborat? Bu masalani hal qilish yuzasidan psixologiya tarixida ikkita 
oqim mavjud bo’lib, ulardan birinchisi shaxs psixik taraqqiyotining biogenetik 
konsepsiyasi, ikkinchisi esa sosiogenetik konsepsiyasidir.
Biogenetik konsepsiyaga ko’ra inson shaxsining taraqqiyoti biologik 
faktor, ya’ni nasliy faktor bilan belgilanadi. Bu konsepsiyaga ko’ra, odam 
psixik faoliyatining shakllarigina emas, balki bu faoliyat shakllarining mazmuni 
ham go’yo tug’ilishidan peshonasiga yozib qo’yilgan emish, odamning psixik 
taraqqiyot bosqichlari va ularning yuzaga kelish tartiblari avvaldan belgilanib 
qo’yilgan emish. Biogenetiklar pedagoglardan bolada taqdir yo’li bilan qanday 
shaxsiy sifatlar yuzaga kelishini bilib turishni, lekin ularning yuzaga kelishiga 
qarshilik qilmaslikni, aksincha yordam berishni talab qiladilar.
Sosiogenetik konsepsiya shaxsning taraqqiyotini uning atrofidagi ijtimoiy 
muhitga bog’lab tushuntiradilar. Ularning aytishicha «odam ijtimoiy muhit 
nusxasidir». Sosiogenetik ham biogenetiklar singari rivojlanayotgan odamning 
shaxsiy faolligini inkor qiladilar. Odam faqat atrofidagi muhitga 
moslashadigan, passiv rol o’ynaydigan mavjudot deb qaraydilar. Agar 
sosiogenetik konsepsiyani to’g’ri deb bilsak, u holda nima sababdan ba’zi holda 
bir hil muhitda har hil odamlarning yetishib chiqishi tushunib bo’lmaydigan 
masala bo’lib qoladi.
Shaxs taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchlar muammosini hal qilishda 
dialektika ta’limotiga asoslanish lozim. Shaxsning faolligi odamni anglangan 
yoki anglanmagan motivlarining murakkab sistemasi orqali faoliyatga undovchi 
ehtiyojlar yig’indisiga bog’liqdir. Biroq ehtiyojlarni qondirish jarayoni ichki 
qarama–qarshiliklarga ega bo’lgan jarayondir. Odatda ehtiyojlar paydo bo’lishi 
bilanoq qondirilmaydi. Ehtiyojlarni qondirish uchun moddiy vositalar,
shaxsning faoliyatga ma’lum darajada tayyor bo’lishi, bilimlar, ko’nikmalar va
shu kabilar zarurdir.
Shaxs taraqqiyotida irsiyat va muhitning rolini to’la inkor qilib bo’lmaydi,
balki har ikkisining ham ma’lum darajada o’z o’rni bor. Lekin shaxs 
taraqqiyotini belgilovchi asosiy omil ta’lim–tarbiya bo’lib hisoblanadi.