|
O’ZBEK ADABIY TILI VA NUTQ MADANIYATI
Qadimdan ma’lumki, til eng muhim aloqa-aralashuv, fikr almashuv qurolidir.
Bu qurol qator boshqa vazifalarni ham bajaradi: u yoki bu xalq tarixi yoki umuman
voqelik haqida xabar beradi, ularni avloddan - avlodga etkazadi, kishilar ongiga ta’sir
etadi, estetik zavq bag’ishlaydi. Shuningdek, u bilim berish yoki bilim olish quroli
hamdir.
Ana shunday qator vazifalarni bajaruvchi hamda funktsional imkoniyati yanada
ortib borayotgan bu qurolning - o’zbek adabiy tilining ishlatilishi, uning qay darajada
sayqal topganligi, o’tkirligi, muayyan vazifani bajarishga xoslanganligi, tuzilishi,
mohiyati bilan shaklining mutanosibligi, go’zal va ixchamliligi kabilar uning
qudratli madaniy qurol ekanligini ko’rsatadi. Qurolni yaratish va unga sayqal berish
a) grammatik takror;
geminatsiya hodisasi ham ifoda vositasi hisoblanadi: to’yga mashhur xonanda kelgan
shekilli, odam!; Mazam yo’qroq, ertaga ishga borolmayman; Mazza qilib dam oling,
yaxshilab sog’ayib keting, keyin gaplashamiz. Bu misollardagi «odam» so’zi alohida
urg’u bilan aytiladi, shuningdek, so’zdagi o tovushi ba’zan esa, keyingi bo’g’indagi a
tovushi cho’zib talaffuz qilinadi. Ana shu cho’ziqlik, kuchli ohang bilan aytish
alohida ma’no kasb etadi, ya’ni ushbu tarzda aytilganda, ayni so’zdan odamning
ko’pligi, tasirchanlik, his-hayajon kabilar ifodalanadi. Keyingi gapdagi «mazza»
so’zida «z» undoshining ikkilantirilishi ham ma’noni kuchaytirish uchun xizmat
qilgan.
O’zbek tili ana shunday imkoniyatlarga nihoyatda boydir. O’zbek tilida
takrorning ikki turi mavjud:
O’zbek tilida so’zdagi unli tovushni cho’zish yoki undosh tovushni ikkilantirish
b) badiiy takror.
Takrorning birinchi turi grammatik takrorda ma’no-odatda ko’plik ma’nosini
ifodalash uchun xizmat qiladi: mashina-mashina qovun tushirdik; qop-qop un
yopishadi; gapirib-gapirib uxlab qoldi; yugurib-yugurib charchadi; yaxshi-yaxshi
gapiring kabi.
Takrorning ikkinchisi turli xil ma’nolarni ifodalaydi: Tong yaqin, oppoq tong
yaqin ( . ulom). Gapiring, gapiring, deyapman, gapirsangizchi!
3 Qarang: R.Qo’ng’urov va boshqalar. O’sha asar. 8-bet.
16
bilinadi, nutq madaniyatiga e’tibor yolg’iz notiqdangina emas, balki har bir jamiyat
qurolidan foydalanish mahorati haqida fikr yuritgan.
Demak, hamma uchun baravar xizmat qiladigan til - aloqa - aralashuv quroli
vositasida go’zal, yaxshi, namunali nutq tuzish ham, qo’pol, yoqimsiz, nojo’ya,
tuturuqsiz, quruq nutq tuzish ham mumkin. Bularning birinchisi madaniy nutq,
ikkinchisi esa nomadaniy, «xunuk» nutqdir.
Tilshunos S.I.Ojegov yaxshi nutq haqida gapirar ekan, «Yuqori darajadagi
nutq, yuqori nutq madaniyati – bu o’z fikrini til vositalari orqali to’g’ri, aniq va
ta’sirchan qilib ifodalay bilish qobilyatidir», - deydi.3
Bunday qobiliyatga o’z ona tilini chuqur sevish va hurmat qilish, uni
mukammal bilish orqali erishiladi. Shuning uchun ham har bir kishining madaniylik
darajasi, o’qib qanchalik tarbiya ko’rganligi uning yozma va og’zaki nutqidan
mahorat yozuvchi qobiliyatining eng yorqin alomatidir», -- deganu eng avvalo, til
a’zosidan talab qilinadi.
Tilda so’z miqdori qancha ko’p bo’lsa, o’sha tilni boy til deb talqin qilish keng
tarqalgan. Bu fikr ma’lum ma’nodagina to’g’ridir. Chunki tildagi so’z miqdori til
boyligini ta’minlovchi asosiy omillardan biri bo’lsa ham, til boyligi shu bilangina
cheklanmaydi. Bu o’rinda, albatta, o’zbek tilining sinonimlarga, frazeologizmlarga,
parafrazalarga nihoyatda boy ekanligi, ular ma’nolarining, shuningdek, umuman
o’zbek tilidagi so’zlarning ko’p ma’noliligi nihoyatda yuqori darajada ekanligi ham
hisobga olinadi.
Shunday bo’lsa-da, ana shular bilan bir qatorda, u yoki bu tilni boy til deb
belgilaganda, shu tilning turli-tuman ifoda vositalariga egaligini ko’zda tutamiz.
nutqda o’z ifodasini topadi, o’z imkoniyatlarini namoyish etadi.3
Ko’rinib turibdiki, o’zbek tilidagi har bir til birligi, jumladan, tovushlar,
qo’shimchalar, so’zlar va iboralar, gaplar ko’rinishlari kabilarning ichki imkoniyatlari
rang -barangdir. Til birliklaridagi ana shu imkoniyatlarning ko’pligi va rang -
barangligi ifoda vositalarining turli-tumanligi tilning boyligini belgilaydi. O’zbek tili
ana shunday imkoniyatlarga boy tildir. Bu imkoniyatlar shu xalq vakillarining
hammasiga barobar xizmat qiladi. Biroq, shunga qaramay, ayrimlarning nutqlari boy,
ayrimlarning nutqlari esa kambag’al, quruq, ta’sirsiz, ya’ni qashshoq bo’lishi
mumkin. Til boyliklaridan bahramand bo’lgan holda, undan nutq jarayonida mohirlik
bilan foydalanish ham kerak. Shundagina til boyliklari, tilning barcha imkoniyatlari
moq), -din (-dan), -kay (-a-di) kabi vositalar.2
1 Qarang: Yo.Tojiev, N.Hasanova, H.Tojmatov, O.Yo’ldosheva O’zbek nutqi madaniyati va uslubiyat asoslari, T, 1994,
14-betlar.
2 Qarang: Yo.Tojiev va boshqalar. O’sha asar, 15–bet.
3 Qarang: Yo.Tojiev va boshqalar. O’sha asar, 16–bet.
17
ham bo’lib, ularga metafora, metonimiya, sinekdoxa, sifatlash, o’xshatish, kesatish
qaro, ora-aro, ko’ngil-kangul...; oshino-oshno, oshiyon-oshyon, sen bilan – sen ila -
senla, ustiga - ustina, bog’in - bog’ini, ko’ksin - ko’ksini kabilar ham o’ziga xos
vositalardir.
Hozirgi o’zbek tilida 30 ga yaqin ko’makchi fe’llar mavjud bo’lib, bu
ko’makchi fe’llar etakchi fe’l bilan ravishdosh ko’rsatkichlari – b, (- ib) orqali
bog’lanib keladi va turli xil nozik ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi: ketdi-
ketib qoldi; yozdi - yozib tashladi; tashlab ketdi - tashlab ketib qoldi; qochdi - qochib
qoldi; urushdi - urishib berdi; qo’lladi - qo’llab yubordi; kuldi - kulib qo’ydi kabi.
O’zbek tilida bulardan tashqari alohida badiiy tasvir ko’rinishlari, vositalari
O’zbek tilida so’zlar tarkibidagi turli xil tovush o’zgarishlari, masalan: qora-
(ironiya), istehzo (sarkazm), mubolag’a, kichraytirish, jonlantirish; zidlash (tazod),
zinapoyalash, ketma - ket keltirish, ritorik so’roq, bog’lovchisizlik yoki ko’p
bog’lovchilik; tushirib qoldirish (ellipsis), badiiy takror, badiiy o’rin almashtirish
(inversiya) kabilar kiradi.1
O’zbek tilida hozirgi kun nuqtai nazaridan eskirgan- tarixiy deb
baholanayotgan so’zlar va turli xil grammatik ko’rsatkichlar ham borki, ular ham
tasviriy vosita vazifasini o’taydi. Masalan: ulus, kirom, kishvar, kushod, kulba,
kutvol, mavlono, majnunvor, mag’firat mahvash kabi so’zlar va - ur (-ar), - mak (-
Do'stlaringiz bilan baham: | 
