Bugun butun dunyoda energetika muamosi dolzarb bo’lib turibdi.Ayrim mamlakatlarda bunday muamoni yechishda neft mahsulotlari yoki tabiiy gazni sarf etayotgan bo’lsa , ba’zi davlatlar quyosh yoki shamol kabi muqobil energiya manbalaridan foydalanilmoqda.AQSH,Fransiy,Rossiya ,Yaponiya ,Angilya,Xitoy,shvesiya kabi rivojlangan mamlakatlarda esa atom energiyasi ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan.
Yurtimizda ham sanoat ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi ,ayniqsa,aholi sonining yil sayin ko’payib borayotgani elektr energiyasiga ehtiyojni tobora oshirmoqda. Uni to’la-to’kis qondirishning birdan-biri oqilona yo’li atom energiyasidan foydalanishdir. Chunki tahlilari bunday energiyaning istiqbolli ekanini ko’rsatmoqda. Bu nimalarda namayon bo’ladi?
Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan 57 milliard kVt/soat elektr energiyasining asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida hosil qilnmoqda. Buning uchun yiliga 17-18 milliard metr kub tabiiy gaz, 2.5-3 million tonna ko’mir va 90-95 ming tonna neft mahsulotlari sarflanmoqda. Elektr energiyasi hosil qilish uchun sarflanayotgan yoqilgining yonishidan atrof –muhutga, qolaversa , insonlar salomatligiga, o’simlik va hayvonot dunyosi rivijlanishiga zarar yetmoqda.
19- Oktabr kuni O’zbekiston prezidenti Sh.Mirziyoyev va Rossiya prezidenti P.Vlladimir O’zbekiston Respublikasida birinchi AES qurilishi loyhasining amalga oshirilishga start berishdi. AES qurilish loyihasi SSER-1200 rusumda reaktorlar bilan jihozlangan ikkita energoblok qurilishini o’z ichiga oladi. Mazkur energobloklar 3+ avlodiga tegishli bo’lib, zamonaviy texnologiyalarning ishonchliligini sezilarli darajada oshirishgan holda, Atom energetikasi xalqaro agentligining(MAGATE) zamonaviy xafsizlik talablariga to’la javob beradi.
AESning birinchi energobloki 2028 yil oxiriga qadar ishga tushirilishi rejalashtirilgan. Sobiq itifoq olimlari o’tgan asrning 40-yillarida ana shunday elektrostansiyalarining ishlash tamoyillari borasida izlanishlar olib borishgan. 1948-yilda I.Kuchatov hukumatga atom energiyasini ajratib olish bo’yicha ishlarni boshlashni taklif qiladi. 1950-yil mayda Kaluga oblastidagi Obninsk shahridagi birinchi AES qurilishi boshlanadi. Quvvati 5Mvt bo’lgan mazkur AES qurilishi 1954-yilda yakunlandi va Obninsk AESi ishga tushdi.
Bug’ turbinalsida bug’ning potensial energiyasi kinetik energiyaga, kinetik energiya esa turbina valining mexanik energiyasiga aylantiriladi. Turbina vali bevosita yoki uzatma moslama orqali ishchi mashina bilan ulanadi. Turbinada bug’ning potensial energiyasini val aylanishining mexanik energiyasiga aylantirishning turli xil usullari mavjud. Bug’ potensial energiyasini kinetik energiyaga o’zgartirish xarakteriga ko’ra aktiv, reaktiv va aktiv-reaktiv turbinalar farqlanadi. Turbinaning bug’ oqib o’tish qismii ikkita asosiy qismdan-soplo aparati (1) va valga (4) o’rnatilgan disk (3) dan tashkil topgan (rasm). Diskning aylanasi bo’ylab ishchi kurakchalar (2) mahkamlangan bo’lib, ular kanallar hosil qiladi.
Gaz turbinasi deb, ishchi jismi yonuvchi gaz va havo aralashmasidan iborat bo’lgan issiqlik yurituvchiga aytiladi. Ishlash prinsipi va konstruksiyasi jihatidan bug’ turbinasiga o’xshash. Gaz turbinasining oquvchi qismida gaz oqimidan issiqlik energiyasi avval kinetik va so’ng rotor aylanishi mexanik ishiga aylanadi. Gaz turbina qurilmalari bug’ turbinalariga nisbatan quyidagi afzaliklarga ega; 1) ixcham; 2)kondensat qurilmasining yo’qligi; 3)konstruksiyasining soddaligi va qulayligi; 4)kam metalliligi, arzonligi; 5)sovutish uchun ko’p suv talab qilinmaydi. Gaz turbinasining quyidagn kamchilikari mavjud: 1)gaz turbinalarining tez ishdan chiqishi;
2)Ishlatiladigan yoqilg’iga yuqori talabliligi. Bug’ turbinalari kabi gaz turbinalari ham aktiv reaktiv , bir pog’onali va ko’p pog’onali bo’ladi. Gaz harakatiga qarab o’qli va radial turlariga bo’linadi Agar gaz turbina o’qi yo’nalishida harakat qilsa , u o’qli gaz turbinasi bo’ladi. Agar gaz turbine o’qiga perpendikular (ko’ndalang) harakat qilsa, unda radial gaz turbinasi bo’ladi. Bug’-gaz turbinali qurilmalar bug’ va gaz turbinalarining ish sikllari birlashtirlgan energetik qurilma. Unda ish jism sifatida yoqilg’ining yonish mahsulotlari, qizdirilgan havo (gaz turbinasida) , bug’ (bug’ turbinasida) yoki bir turbinaning o’zida bug’ gaz aralashmasidan foydalaniladi. Afzalligi ishchi jismning boshlangich temperaturasi bug’ turbinali qurilmalardagiga qaraganda ancha yuqori , tarmoqqa boradigan issiqlik temperaturasi esa gaz turbinali qurilmalardagidan ancha past bo’ladi. Bug’-gaz turbinali qurilmaning bir necha sxemasi bor. Aralash sxemali qurilmalar eng ko’p tatbiq etiladi. Bularda yoqiladigan barcha yoqilg’i (tabiiy gaz ,mazut) ning faqat 20 foizi gaz turbinasining yonish kamerasiga beriladi tarkibida foydalanilmagan kislorod
bo’lgan yonish mahsulotlari gaz turbinasidan o’tib, bug’ qozoni o’chogiga keladi va u boshqa har xil sifatli yoqilg’I bilan qo’shilib yonaldi. Bug’–gaz turbinali qurilma F.I.K 32% gacha bo’lgan holda nisbatan kam kapital mag’lab talab etadi.
