Пулнинг мохияти ва ўзига хос хусусиятлари

Қийматнинг пул шакли

Маҳсулот ишлаб чиқариш ва айирбошлаш жараёнининг тобора ривожланиб бориши ҳудудлар, мамлакатлар ўртасида савдо-сотиқни, товар айирбошлашнинг заруриятини юзага келтиради. Турли мамлакатларда турли товарлар умумий эквивалент ҳисоблангангалиги бу жарённинг тараққий этишига тўсқинлик қилади.

Натижада бутун товарлар дунёсидан шундай товарлар ажралиб чиқадики, у барча ҳудуд ва мамлакатларда умумий эквавалент сифатида қўлланила бошлади. Бу вазифани дастлаб қимматбаҳо металлар мис ва кумуш, кейинчалик олтин бажарадиган бўлди.
Охир оқибатда оддий товар кўринишидаги умумий эквавалент ўрнига пул шаклидаги умумий эквавалент, яъни пул майдонга чиқди.
Масалан:
1 қоп буғдой
10та қўй
10 кг чой 2 унция (35.6 грамм) олтин
40 кг қахва
0.5 тонна кўмир
Бунда олтин оддий товар эмас, балки пул кўринишини олади.
Умуман пул ўз тараққиётида қуйидаги 4 босқич ва 4 шаклга эга бўлган:

1. 
   Товар шаклида - “қўйма” асримиздан олдинги VII – асргача
   
2. 
   Танга пуллар – “танга” асримиздан олдинги VII-XIX - асрлар
   
3. 
   қоғоз пуллар – “банкнот” XIX-XX асрлар
   
4. 
   Электрон пуллар – “карточка” XX – аср ўрталаридан
   

Шуни таъкидлаш лозимки узоқ йиллар давомида қимматли металлар пул вазифасини бажарган ва унинг асосий сабаблари бўлиб:

1. 
   Уларни қиймати юқори, ҳажми кичик.
   
2. 
   Улар бўлинувчан, улар бўлинганда сифатини йўқотмайди.
   
3. 
   Уларнинг яхши сақланиши (масалан, кўмганда ҳам).
   
4. 
   Уларни олиб юриш қулай
   
5. 
   Бир оғирликдаги олтин бир-биридан деярли фарқ қилмайди (бир турдаги мўйна бир-биридан нимаси биландир фарқ қилинади) ва бошқалар.
   

Айрим манбаларга кўра (“экономическая теория” под.ред.В.И.Виляпина, Добрянина А.И. Москва. 2001 й стр.141-166) дастлабки қоғоз пуллар XII-асрда Хитойда, 1571 йилда Францияда, 1690 йилда АҚШ да, XVIII- асрда Екатерини II-даврида Россияда пайдо бўлган.
Қоғоз пуллар муомиласини ташкил этишда Джон Ло (Франция 1710-1720 йиллар), Дубасов И.И (1897-1987 йиллар Россия) каби айрим шахслар фаолиятини қайд этиш лозим.
Джон Ло дуэлда қатнашгани учун Лондон турмасидан қочиб Голландияда, кейин Италияда яшаб анча бойлик ортирган ва 1710 йилда Франция давлат бюджети даромадини ошириш бўйича ҳукуматга қоғоз пуллар чиқариш бўйича таклиф билан чиққан. Ўша пайтда Франция Молия Вазири бўлган Джон Ло 1720 йилда пулни қадрсизлангани туфайли Францияни тарк этади. 1716-1720 йиллардаги қоғоз пуллар бўйича Джон Лонни “Машинник и пророка” дейилсада, у Европа халқига қоғоз пулларни ажойиб имкониятларидан воқиф этди.