Пул воситаларининг бухгалтерия ҳисоби

Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasniflanadi:

1. Tuzish vaqtiga qarab:

a) kirish balansi;
b) joriy (davriy) balans;
v) tugatish balansi;
g) ajralish balansi;
d) qo`shilish balansi;
j) sanatsiya balansi.


Tuzish manbalariga qarab:
a) inventar balanslari. Faqat inventar (ro`yxati) vositalari asosida tuziladi; ular qisqartirilgan variantda hisoblanadi. Bunday balanslar mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xo`jaliklar o`z shaklini o`zgartirganda (davlat korxonalari aksioner jamiyatlariga aylantirilganda) talab qilinadi;
b) daftar balansi - inventarizatsiya o`tkazish yo`li bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi;
v) bosh (generalniy) balans - hisob va inventarizatsiya ma`lumotlariga asosan tuziladi.


Axborot hajmi bo`yicha:
a) yakka balans - faqat bir korxona axborotini aks ettiradi;
b) yig`ma balans - barcha korxonalar mablag`larining umumiy holatini aks ettiruvchi summalarni mexanik qo`shish yo`li bilan tuziladi;
v) konsolidallashgan balans.


Faoliyat xarakteri bo`yicha:
a) asosiy balans - korxonaning asosiy faoliyat turi va ustaviga to`g`ri keladigan balans;
b) asosiy bo`lmagan balans - korxonaning boshqa faoliyat turlari (yordamchi xo`jaliklari, transport, turar joy-kommunal xo`jalik va h.k.) bo`yicha tuziladigan balans.


Mulk shakli bo`yicha:
a) davlat korxonalari balansi;
b) aksioner jamiyatlari balansi;
v) munitsipal (shahar boshqarmasiga qarashli) balansi;
g) qo`shma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar balansi.


Aks ettirish obyekti bo`yicha:
a) huquqiy shaxs bo`lgan korxonaning mustaqil balansi;
b) alohida balans (filiallar, sexlar, bo`linmalar balansi).


Tozalanish usuli bo`yicha:
a) brutto-balansi - bu barcha tartibga soluvchi moddalarni o`z ichiga oluvchi balans;
b) netto-balans - bu barcha tartibga soluvchi moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans.
Bizning Respublikamizda netto balansi qo`llaniladi.
Bu xo`jalik muomalalarining har biri sodir bo`lganda balansga ta`sir qilib, balans moddalari summalarini o`zgartirib yuboradi. Lekin bu xo`jalik muomalalari balansga faqat to`rt xil yo`l bilan ta`sir etadi.
Birinchisi, shunday xo`jalik muomalalari borki, ular balansning faqat aktiviga ta`sir etadi. Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko`payib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy summasi o`zgarmaydi.
Ikkinchisi, shunday xo`jalik muomalalari sodir bo`ladiki, ular balansning faqat passiviga ta`sir qilib, passivda bir modda summasi ko`payib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi o`zgarmaydi.
Uchinchisi, shunday xo`jalik muomalalari sodir bo`ladiki, ular balansning aktiviga ham, passiviga ham ta`sir etib, ular summasini ko`paytirib yuboradi.
To`rtinchisi, shunday xo`jalik muomalalari sodir bo`ladiki, ular balansning aktiviga ham, passiviga ham ta`sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi.
Balansga ta`sir qiladigan bunday o`zgarishlarni misollarda keltiramiz.
Buxgalteriya balansi hisobot davrining I - kuniga tuziladi. Xo`jalik faoliyatini amalga oshirishda xo`jalik mablag`lari tarkibi va xajmi sodir bo`layotgan muomalalar ta`sirida uzluksiz o`zgarib turadi.Bu o`zgarishlar balansga, albatta, ta`sir etadi.


Balans
Misolni ko`rib chiqayotganda korxona mablag`lari xo`jalik muo-malalarida qatnashayottanda, o`zgarmasdan qolmasligiga e`tibor be-ramiz; keyinchalik ular yangi xususiyatga ega bo`ladilar yoki bir shak-ldan ikkinchi shaklga o`tadilar. Shuning uchun davr boshiga ko`rsatil-gan dastlabki holati katta o`zgarishlarga duch keladi. Lekin bunda mablag`lar turining umumiy summasi bilan ularning manbalarining umumiy qiymati o`rtasidagi tenglik hech qachon buzilmaydi.
Birinchi muomala. Kassadan korxona xodimlariga hisobdorlik shartlari bilan 60 so`m berildi. Pul berilgandan keyin «Kassa» moddasidagi summa 60 so`mga kamayadi va 40 (100-60) so`mni tashkil qiladi. Shu bilan bir vaqtda pullarning hisobdorlik shartlari bilan berilishi hisobdor shaxsning ushbu korxonaga qarzining paydo bo`lishiga olib keladi.
Demak, balans aktivida hisobdor shaxsning korxonaga bo`lgan 60 so`mlik qarzi aks ettiriladigan «Debitorlar» moddasi paydo bo`la-di. Bunda ushbu muomala ta`sir etgan har ikkala balans moddasi ham aktivdir. Mazkur hodisadan mablag`lar aktivining bir moddasidan ikkinchisiga o`tishigina sodir bo`ldi. Aktivning jami o`zgarmaydi va aktiv hamda passiv summalar o`rtasidagi tenglik saqlanib qoladi.
Birinchi muomaladan keyin balans quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:
Ikkinchi muomala. Sof foydaning bir qismi (10000 so`m) hiso-bidan korxona ishining natijalarini yakunlashda qabul qilingan qarorga binoan rezerv kapitali tashkil etilgan.
Mazkur muomala korxonaning taqsimlanmagan foydasini 10000 so`mga kamaytiradi, lekin balansda yangi modda paydo bo`ladi: xuddi shu summaga rezerv kapitali ko`payadi. Demak, endi foyda miqdori 20000 (30000-10000) so`mni, zaxira fondi esa 10000 so`mni tashkil qiladi.
Ikkinchi muomala natijasida faqat mablag`lar manbai o`zgaradi. Bir manba (foyda) ning kamayishi hisobiga boshqa (zaxira fondi) manba paydo bo`ladi. Bu muomala faqat passiv moddalarga tegishlidir. Bunda passivning jami summasi o`zgarmaydi. Demak, aktiv va passiv summalaridagi tenglik ham buzilmaydi.
Ikkinchi muomaladan keyingi balansni tuzamiz:
Uchinchi muomala. Mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan 25000 so`mlik materiallar korxonaga kelib tushdi, lekin puli to`lanmadi.
Mazkur muomala, birinchidan, materiallarning miqdori ko`pa-yishiga olib keladi. Demak, balansning «Xom ashyo va materiallar» moddasi 25000 so`mga oshadi. Ikkinchidan, materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinib, puli hali to`lanmagani uchun, korxona-ning mol yetkazib beruvchilar oldida qarzi paydo bo`ladi. Balansda bu «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar» moddasi bo`yicha aks etti-rilib, uning summasi ham 25000 so`mga oshadi va 75000 so`mga teng bo`ladi.
Balansda aks ettirilish tavsifi bo`yicha ushbu muomala oldin-gisidan farq qiladi. U bir vaqtning o`zida aktiv va passivga tegish-lidir. Lekin uning aktivda ham, passivda ham yuzaga keltirgan o`zga-rishlari bir xil summada ifodalanadi va bir tomonga yo`naltiril-gandir. Demak, aktiv va passivning jami summalari bir xilda o`zgaradi, ularning o`rtasidagi tenglik saqlanib qoladi.
To`rtinchi muomala. Hisob-kitob schyotidan bankka kredit bo`yicha qarzni uzish uchun 20000 so`m o`tkazilgan.
Bu muomala hisob-kitob schyotidagi pul mablag`larining kamayishiga olib keladi va bir vaqtning o`zida korxonaning kreditlar bo`yicha qarzining qisqarishiga olib keladi. Demak, balansda «Hisob-kitob» schyoti bo`yicha summa 29900 (49900 - 20000) so`mgacha kamayadi va «Bank kreditlari» passiv moddasi bo`yicha 0 (20000 - 20000) gacha kamayadi, ya`ni bu modda passiv moddasidan chiqarib tashlanadi.
To`rtinchi muomala balans yakunlarini bir miqdordagi summaga kamaytirdi. Shuning uchun balans aktivi va passivi yakuniy summalari o`rtasidagi tenglik bu muomaladan keyin ham saqlanib qoladi.
To`rtinchi muomaladan keyin balans quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi:
Bunga o`xshagan muomalalar xo`jalik faoliyatida ko`plab uchraydi.
Keltirilgan to`rtta muomalalar ularni balansda aks ettirishning sodir bo`lishi mumkin bo`lgan hodisalarni o`z ichiga oladi (balans o`zgarishlarining turlari).
Boshida balansning faqat aktiviga yoki passiviga ta`sir qiladigan voqealar (birinchi va ikkinchi muomalalar) ko`rsatilgan edi. Bunda balansning aktivi va passivini o`zgartirmaydigan summalarning faqat qayta guruhlantirilishi bo`lib o`tgan edi. Bu balans o`zgarishlarining birinchi va ikkinchi turlaridir. Boshqa muomalalar balansning aktiviga ham passiviga ham ta`sir etadi. Bunda har ikkala ta`sir qilinadigan moddalar ularning ko`payishi (uchinchi muomala) yoki kamayishini (to`rtinchi muomala) yuzaga keltiradi.
Yuqoridagi bayonlarga asoslanib, balansli o`zgarishlar turlaridagi tarzda ifodalash mumkin: Balansli o`zgarishlar turlarining mohiyatini aniqlash balans xususiyatlarini, ya`ni har qanday muomala uning, albatta, ikki moddasiga ta`sir etishini va hech qachon aktiv bilan passiv o`rtasidagi tenglikni buzmasligini tushunib olish uchun zarurdir.
O`zbekiston Respublikasi bilan chet el mamlakatlari balanslari bir-biridan farq qiladi. Garchi umumiy tashqi ko`rinishida o`xshashlik (ularning ikki tomonlamaligi, qismlarining bir xil nomlanishi va hokazo) bo`lsa ham bu farqlar dastlab oldingi tuzumni ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari bilan shartlangandir. Ularning o`rtasidagi bu farqlarni yaxshi tushunib olish uchun AQShning yirik kompaniyalaridan birining balansini keltirib, uni yuqorida keltirilgan balans bilan solishtirib, ularning xususiyatlarini aniqlash mumkin.
Birinchi navbatda shuni ta`kidlash lozimki, ularda o`zlarining mazmunlari bilan farq qiladigan qator moddalar mavjud. Masalan, vatanimiz balansi aktiv moddalari guruhlanishining tuzilishi re-surslarning nolikvidligiga asoslangan, shuning uchun avval asosiy vositalar va ularning eskirishi, nomoddiy aktivlar va ularning amortizatsiyasi, so`ngra ishlab chiqarish zaxiralari, chiqimlar va faqat ulardan keyin pul mablag`lari keltirilgan. Chet el mamlakat-larining balansida esa dastlab pul mablag`lari, keyin ishchi kapital va so`ngida asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar aks ettiriladi. Mablag`lar manbaining muhim moddasi hisoblangan «Ustav kapita-li», shu korxonalar mablag`larining asosiy qismi firmaning xusu-siy kapitali va mulk egalari tomonidan korxonaga qo`yilgan mablag`larning hajmini tavsiflovchi foyda hisobidan tashkil top-ganligini ko`rsatadi. Keltiriltan balansda bundaylar korxonaning aksiyadorlik kapitali, aksiyalarni sotishdan olingan emissiya daro-madida keltirilgan moddalar hamda bizning balansda bitta modda bilan aks ettiriladigan taqsimlanmagan foydadan iborat. Undan tashqari, bizning balansda «Budjetdan moliyalash» moddasi ko`zda tutilgan. Chet el korxonalar balansida davlat budjetidan ajratil-gan mablag`larni aks ettiruvchi moddalar juda kam uchraydi, chunki u yerda davlat faqat uning buyurtmalarini bajaradigan xususiy kor-xonalargagina mablag` ajratadi. Chet el korxonalarining balansida, shuningdek, bizning balanslarimizda ko`zda tutilmagan moddalar mavjud. Ularga, masalan, debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarining alohida shaklini anglatuvchi «Olinadigan schyotlar va veksellar» va «To`lanadigan schyotlar va veksellar» modda-lari kiradi.Korxona balanslari chet el balanslaridan, shuningdek, bir turdagi moddalarning har xil salmoqqa ega ekanliklari bilan ham farq qiladilar. Masalan, korxona kassasida belgilangan limit-dan ortiq summani, ish haqi berish kunlaridan tashqari, uzoq mud-datda saqlab turish ma`n etilgan, yirik summadagi debitorlik va kreditorlik qarzlari, odatda kam uchraydi. Chet el korxonalari ba-lansida bu moddalarning salmog`i boshqachadir. Bu korxonalar balan-sida «Naqd pullar» moddasining salmog`i ancha kattadir. Bu esa aksiyadorlar va kreditorlarning korxonaning moliyaviy mustahkamli-giga bo`lgan ishonchini saqlab turish imkonini beradi. Lekin bu kor-xonalar balansidagi debitorlik va kreditorlik qarzlar moddasi bo`yicha qoldiqlar bizning balansimizdagiga qaraganda juda yuqori-dir, chunki u yerda tijoratli kreditlash, ya`ni xo`jalik tashkilotlari tomonidan tovarlarni sotish va harid qilishda ular uchun to`lovlar muddatlarini cho`zish yo`lida foydalanish keng tarqalgan.O`zlarining xajmlariga ko`ra boshqa korxonalarga turli-tuman qo`yilmalarni aks ettiradigan moddalar (aktivning 6 moddasi) ko`pdir. «Qimmatli qog`ozlar» moddasi (aktiv moddasi) bilan birgalikda ular ushbu kor-xonaga bo`sh kapitalning yo`nalishini ko`rsatadi. O`zlarining kapi-tallarini boshqa korxonalarga, shu jumladan, chet eldagi korxona-larga qo`yish mumkin.
Adabiyotlar ro`yxati:

1.