Pul va banklar

4. Milliy valyuta kursi va unga ta’sir etuvchi omillar

M

illiy valyuta almashuv kursining shakllanishi xorijiy v alyutalarga bo’lgan talab va taklif o’zaro nisbatining o’zgarishi natijasi bo’lganligi sababli, xorijiy valyutalardagi va milliy valyutalardagi pul mablag’lariga bo’lgan talab va taklifga ta’sir etuvchi omillar, bir vaqtning o’zida, milliy valyuta almashuv kursiga ta’sir qiluvchi omillar hisoblanadi. O’z navbatida, milliy va xorijiy valyutalardagi netto aktivlarga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari, fikrimizcha, quyidagilardan iborat: mamlakat tashqi savdo operatsiyalarining qoldig’i; mamlakat tashqi qarzining darajasi (tashqi qarzning YaIM dagi salmog’i orqali baholanadi); inflyatsiya darajasi; Markaziy bankning majburiy zahira stavkalari; Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi; tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalari; tijorat banklari brutto kreditlarining miqdori; tijorat banklari depozitlarining miqdori; tijorat banklari umumiy kapitalining miqdori; milliy iqtisodiyotga jalb qilingan xalqaro kreditlar; xorijiy mamlakatlardan keladigan pul o’tkazmalari; Davlat byudjeti defitsitining darajasi.

U yoki bu omilning milliy va xorijiy valyutalardagi talab va taklifga ta’sirining darajasi milliy iqtisodiyot va moliya bozorlarining rivojlanish darajasi, mamlakat Markaziy banki monetar siyosatini amalga oshirish mexanizmining takomillashganligi, milliy bank tizimining etarli darajada raqobatbardoshligi, mamlakat Markaziy bankining iqtisodiy va siyosiy mustaqillik darajasi kabi omillar bilan belgilanadi.

Biz quyidagi jadval ma’lumotlari orqali milliy valyuta – so’mning nominal almashuv kursiga ta’sir qiluvchi omillarning ta’sir darajasi va dinamikasini tahlil qilamiz.

Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan olib borilgan valyutani hamda pul muomilasini tartibga soluvchi odilona siyosati natijasida hozirgi kunda milliy valyutamiz kursini barqarorligiga erishildi. Xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan normalardan yuqori hajmdagi oltin-valyuta zahirasi shakllantirildi. Valyutani tartibga solish borasida qator konunlar va m’yoriy hujjatlar ishlab chiqildi va ularni bajarilishi ustidan olib boriladigan nazorat, tahliliy ishlar takomillashtirildi.

Fikrimizcha, tashqi qarz bo’yicha to’lovlar miqdorining oshayotganligi bevosita mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlardan foydalanish samaradorligiga bog’liqdir. Shuni alohida e’tirof etish joizki, mamlakatimiz iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida, xalqaro investitsion kreditlardan foydalanish samaradorligining pastligi tufayli, ushbu omil xorijiy valyutadagi to’lovlar miqdorining oshishiga olib kelmoqda va shuning asosida so’mning nominal almashuv kursiga salbiy ta’sir qilmoqda. Mazkur salbiy ta’sir, fikrimizcha, ikki yo’nalishda namoyon bo’lmoqda: birinchidan, xalqaro investitsion kreditlar hisobidan moliyalashtirilgan investitsion loyihalarning o’zini oqlamasligi natijasida mazkur kreditlar va ularning foizlari O’zbekiston hukumati, TIF Milliy banki va Asakabankning xorijiy valyutadagi mablag’lari hisobidan qaytarilmoqda. Buning natijasida respublikamiz ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutalar taklifiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga kelmoqda; ikkinchidan, jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlarning malum qismiga mamlakat ichki bozoridan tovarlar, xom-ashyolar xarid qilingan, xizmatlar haqi to’langan.

Jumladan, foydalanish samaradorligi past bo’lgan xalqaro investitsion kreditlarning milliy valyutaning nominal almashuv kursiga nisbatan yuzaga kelgan salbiy tasiriga barham berish davlat tomonidan halqaro kerditlar jalb qilishni moliyaviy qo’llab-quvvatlashning amaldagi tartibini tubdan o’zgartirishni taqozo etadi.

Bir qator o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida xalqaro investitsion kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosining chuqurlashishi natijasida milliy valyuta kursining keskin pasayishi, mamlakat tashqi qarzining YaIM dagi salmog’ining keskin o’sishi kuzatilgan. Masalan, 1982 yilda Meksika hukumati defolt bo’lishining asosiy sabablaridan biri uning iqtisodiyotiga jalb qilingan xalqaro investitsion kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosining chuqurlashganligi ekanligi ko’p sonli iqtisodiy adabiyotlarda, ilmiy izlanishlarda o’z isbotini topgan. Shu sababli, xalqaro investitsion kreditlar va ularning foizlarini qaytarish bilan bog’liq bo’lgan valyuta mablag’lari oqimining mamlakat ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutalar taklifiga tasirini baholash ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.

2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zahira stavkalari darajasining 2011-2015 yillar mobaynida o’rtacha 12.5 foizda ushlab turilganligi.

Majburiy zahira talabnomalari darajasining 2009 yilda tabaqalanishi tijorat banklarining kreditlar berish imkoniyatini sezilarli darajada oshishini ta’minlaydi. Pirovard natijada, so’mdagi pul massasining miqdori sezilarli darajada ko’payadi.

3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy qayta moliyalash stavkasini tahlil qilingan davr mobaynida 3,0 foizli punktga pasayganligi.

Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining pasayishi respublikamiz tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalarini pasayishiga olib keldi. Buning natijasida korxonalar va aholining bank kreditlaridan foydalanish imkoniyati oshdi va shuning asosida tijorat banklari kreditlarining miqdori sezilarli darajada ko’paydi. Chunonchi, 2009-2013 yillar mobaynida tijorat banklari kreditlarining umumiy miqdori 310,0 foizga o’sdi. Bu esa, so’mdagi pul massasining oshishiga olib keldi.

Lekin shu bilan birga, so’mning almashuv kursiga ijobiy ta’sir qiluvchi, ya’ni uning qadrsizlanish darajasini pasaytirishga xizmat qiluvchi bir qator omillar ham mavjud bo’lib, ulardan asosiylari quyidagilardan iborat:

1. Mamlakat tashqi savdo operatsiyalari ijobiy saldosining yuqori o’sish sur’atiga ega ekanligi.

Tahlil qilingan davr mobaynida O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo operatsiyalarining ijobiy saldosi 1,05 mlrd. AQSh dolarini tashkil qilgan o’sdi. Bu esa, to’lov balansining joriy operatsiyalar balansi saldosining ijobiy bo’lishiga va shuning asosida xorijiy valyutalar taklifining sezilarli darajada oshishiga olib keladi. Shuningdek, mamlakat tashqi savdo aylanmasi ijobiy saldosining o’sish tendentsiyasiga ega ekanligi oltin-valyuta zahiralari miqdorining barqaror tarzda o’sishiga olib keldi.

2. Tahlil qilingan davr mobaynida inflyatsiyaning yillik sur’atini yuqori darajada, ya’ni 2,0 foizli punktga pasaytirishga muvaffaq bo’linganligi.

3. O’zbekistonlik fuqarolarning xorijiy davlatlardan jo’natgan pul o’tkazmalari miqdorining pasayish tendentsiyasiga ega ekanligi. 2015 yilning o’zida bu ko’rsatkich qariyb 50 % ga pasaydi.

Muomaladagi pullar taklifiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri tijorat banklari tomonidan berilgan kredit quyilmalari hajmining o’zgarishi hisoblanadi. Buning sababi shundaki, muomaladagi pul massasining asosiy qismi tijorat banklari kredit emissiyasining natijasi hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda, jumladan, AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda tijorat banklari kreditlari muomaladagi pul massasining 90 foizdan ortiq qismini tashkil etadi. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida bu ko’rsatkich 85 foizdan ortiq bo’lgan miqdorni tashkil etadi.⁸⁶ Shu sababli, respublikamiz tijorat banklarining kredit quyilmalari dinamikasini va unga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilish, so’mning almashuv kursiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni baholash nuqtai-nazaridan muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, tijorat banklari kredit quyilmalarining harakatiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi omillar bo’lib, kreditlar foiz stavkalarining o’zgarishi va Markaziy bank majburiy zaxira talabnomalarining o’zgarishi hisoblanadi. Shunisi xarakterliki, Markaziy bank majburiy zaxira talabnomalarining asosiy funktsiyalaridan biri tijorat banklarining kredit ekspansiyasini jilovlash hisoblanadi. Majburiy zaxira stavkasi qanchalik yuqori bo’lsa, tijorat bankining kreditlash imkoniyati shunchalik past bo’ladi. Shu sababli, Markaziy bank majburiy zaxira talabnomasi orqali tijorat banklarining kreditlash imkoniyatiga bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin.

Kreditlarning foiz stavkalari kreditlarning bahosi va bozor regulyatori hisoblanadi. Shu sababli, kreditlarning foiz stavkalariga nisbatan ma’muriy cheklovlarning joriy qilinishi kredit resurslari harakatining buzilishiga, kreditlarning real bozor bahosining aniqlanmasligiga olib keladi. Kreditlar foiz stavkalarining pasayishi ularga bo’lgan talabning oshishiga va shuning asosida tijorat banklari kredit quyilmalarining oshishiga olib keladi. Shuni alohida qayd etish joizki, milliy ssuda kapitallari bozori rivojlanmagan mamlakatlarda markaziy banklar, bozor mexanizmlari orqali, tijorat banklari kreditlarining bozor stavkalariga ta’sir etish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Natijada, ular, tijorat banklari kreditlari foiz stavkalarining o’sishiga nisbatan turli shakllardagi ma’muriy cheklovlarni joriy qilishga majbur bo’ladilar.

Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish bilan bog’liq xarajatlarning qisqarishi mos ravishda kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining pasayishiga olib keldi.

Bunda tijorat banklari tomonidan ajratilgan kreditlar bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi 12,4 foizdan 10,5 foizgacha, imtiyozli kreditlarni hisobga olmagan holda esa 14,3 foizdan12,5 foizgacha pasaydi.

2015 yilda pul bozorida, shu jumladan, tijorat banklarining depozit va kredit operatsiyalari bo’yicha o’rnatilgan foiz stavkalari pasayish dinamikasi kuzatildi.

Jumladan, 2015 yil 1 yanvaridan qayta moliyalash stavkasining 1 foizli bandga pasaytirilishi hamda iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarning pasayib borishi kabi omillar ta’sirida 2015 yilda jami depozitlar bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi yil boshidagi 7,7 foizdan 6,7 foizgacha pasaydi.

Shuningdek, 2015 yilda pul bozorida ham moliyaviy resurslar narxlarining arzonlashishi kuzatilib, banklararo kredit operatsiyalari bo’yicha o’rtacha foiz stavkasi 2015 yilning birinchi choragida kuzatilgan o’rtacha 9,7 foizdan yil oxiriga kelib 9,2 foizgacha pasaydi.

O’z navbatida, depozitlar va banklararo pul bozorida foiz stavkalarining pasayishi tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga ajratilayotgan kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining pasayishiga xizmat qildi. Xususan, 2015 yilda tijorat banklarining kreditlari bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi yillik hisobda 10,5 foizdan 9,5 foizgacha pasaydi.

Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarorining qabul qilinishi valyuta bozorini erkinlashtirish bo’yicha amalga oshirilgan muhim tadbirlardan biri sanaladi. Qarorga muvofiq, 2001 yil 1 noyabrdan boshlab quyidagi operatsiyalar erkin kursda amalga oshirilmoqda:

− hukumat tomonidan yoki uning kafolati ostida 2001 yil 1 iyulgacha jalb etilgan chet el valyutasidagi kreditlarga xizmat ko’rsatish;

− korxonalarning markazlashtirilgan resurslarni eksport qilish hisobiga tushadigan valyuta tushumlarini majburiy sotish va sotib olish;

− respublika hududida valyuta operatsiyalari bo’yicha buxgalteriya hisobi, statistika hisoboti va boshqa hisobotlar, bojxona to’lovlarini va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblab chiqarish O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining birjadan tashqari valyuta bozoridagi almashuv kursini, pul massasi va inflyatsiya darajasini hisobga olgan holda belgilanadigan kursi bo’yicha amalga oshirish.

O’zbekiston Respublikasida naqd pul muomalasi va iqtisodiy faollik o’rtasida uzviy aloqadorlik mavjud bo’lganligi sababli, naqd xorijiy valyutalarning tijorat kursi dinamikasini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, 2011-2015 yillar mobaynida respublikamiz tijorat banklari kredit quyilmalarining hajmi o’sish tendentsiyasiga ega bo’lgan. Buning ustiga, 2015 yilda kredit quyilmalarining 2011 yilga nisbatan o’sish sur’ati sezilarli darajada yuqori bo’lgan. Mazkur tendentsiyani yuzaga kelishiga sabab bo’lgan omillar sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiqdir:

2015 yildan boshlab O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasining pasayish tendentsiyasiga ega bo’lganligi va buning natijasida tijorat banklari tomonidan berilgan qisqa va uzoq muddatli kreditlar foiz stavkalarining pasayish tendentsiyasining yuzaga kelganligi;