Pul va banklar

Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko`rinishda bo`ladiki, bunday holatda ba`zi bir iste`mol mahsulotlariga narx-navo ma`muriy tarzda davlat tomonidan o`rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy maqsad, davlat tomonidan ba`zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past» darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o`sishi kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablag`lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo`lmasligi holatlari paydo bo`ladi. Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narxnavosi hamda aholini daromadlarini o`sishi vaqtincha to`xtatiladi. Yashirin inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan ma`muriy nazorat o`rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o`zgarganligi darajasi va davomiyligi davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga bevosita bog`liq bo`ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi. Xorijiy va milliy iqtisodiy nazariyaning qarashlariga asosan milliy iqtisodiyotning balansini buzilishi va uning oqibatida inflyatsiyaning yuzaga chiqishining quyidagi to`rtta omillari mavjud:

- qog`oz pullarning emissiya qilishda va tashqi savdoda davlatning mutloq monopoliyasi;

- hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish uchun davlat xarajatlarini ortishi;

- kasaba uyushmalari tomonidan byudjet muassasalari ishchi-xodimlarining ish haqlarini oshirish bo`yicha faoliyati;

- iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko`rsatish sohasida ayrim xo`jalik sub`ektlarining monopoliya (oligopoliya) holatining mavjudligi.

Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki va tashqi sabablarga bo’lish mumkin. Inflyatsiyaning ichki omillari monetar-pul siyosati bilan va xo’jalik faoliyati bilan bog’liq turlariga bo’linadi. Pul muomalasi muomaladagi pul massasaini bank tomonidan muomalaga chiqarilgan pullarning bankga qaytib kelish tezligini ifodalaydi. Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz pullar amal qilsa, u holda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga asosan amal qiladi. Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo’lgan oltin pullarning nazariy miqdoriga teng bo’lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar yuz bermaydi. Yuqorida ko’rsatilgan talab pulning barqarorligini ta’minlaydi, shuningdek, pul muomalasi mavjud bo’lgan barcha ijtimoiy tizimlarda o’z kuchiga ega. Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narx darajasi va pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Bu qonunga asosan muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:

Shunday qilib, muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ishlab

chiqarish rivoji va shart- sharoitlariga bog’liq bo’lgan turli xil omillar ta’sir ko’rsatadi. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil- bu tovarlar va xizmatlar baxosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar baxosiga to’g’ri proporsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar baxosining oshishi muomalaga ko’p pul chiqarishni talab qiladi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta’sir ko’rsatadi. Odatda, pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi tovarlar baxosidan oshib ketishi, ya’ni inflyatsiya bo’lishiga yoki pul tanqisligiga olib kelishi mumkin. Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to’g’ri keluvchi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pulning sotib olish qobilyatini ifodalovchi ko’rsatkich tovarlar va xizmatlar baxosi hisoblanadi. Agar tovar va xizmatlar baxosi barqaror bo’lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror bo’ladi. Agar pul o’zgarmagan sharoitda tovarlar baxosi oshadigan bo’lsa, bu hol pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko’rsatadi va aksincha, tovar va xizmatlar baxosining tushishini pulning sotib olish qobiliyati oshganligidan dalolat beradi. Inflyatsiya yuqori sur’atli sharoitda har bir ishlab chiqaruvchi resurslarni narxning oshib ketishidan cho’chib, o’z tovari narxini yuqori qilib belgilaydi. Keragidan ortiqcha tovar olish natijasida jamg’arma o’z navbatida kamayadi, kredit resurslarining kamayishi, investitsiyaning o’sishiga to’sqinlik qiladi, u o’z navbatida tovar va xizmatlar taklifining qisqarishiga olib keladi.

Inflyatsiyani uzoq muddat uchun izohlashda ko’plab iqtisodchilar bilan Fridman pul massasi va narxlar darajasidan foydalanishgan. Ular “Inflyatsiya bu puldan paydo bo’ladigan holatdir”. Agar televidinie orqali o’tgan oydagi inflyatsiya darajasini e’lon qilinsa, bu ko’rsatkich inflyatsiyani ifodalamaydi, balki narxlar darajasi qanchaga oshganligini ko’rsatadi deb tushuntirishadi. Masalan, siz oxirgi yilda inflyatsiya darajasi 1%(yil uchin 12%) bo’lganligini eshitsangiz, unda narxlar darajasi 1%ga o’sganligini bildiradi. Balki bu bir martalik va vaqtinchalik xususiyatga ega bo’lgan holatdir. Agarda inflyatsiya darajasi uzoq muddat (oxirgi yillarda oyiga 1%dan yuqoribo’lgan holat) davom etsa, unda iqtisodchilar uzoq muddati inflyatsiya haqida garirishadi.

Milton Fridmanning qarashini quyidagicha tushunish kerak:”Narx darajalarining o’sishi uzoq muddat davom etsagina monetar holat hisoblanadi”. Inflatsiyaning mohiyatini anglagan holda, davom etayotgan tez narxlar o’sishini ko’plab iqtisodchilar (monetaristlar, keynslar ham) Fridman

pul massasining doimiy o’sishi holatidagina narx darajalarining o’sishini kuzatish mumkinligini ta’kidlashadi.

Monetaristlar nuqtai nazaridan pul taklifining doimiy o’sishi oqibatlarini 1-rasm orqali tahlil qilib chiqsak. Tasavvur qilaylik, iqtisodiyotdagi holat boshlang’ich 1 nuqtada bo’lsa, yalpi talab(AD) va taklif (AS)ning kesishish nuqtasi, tabiiy emissiya F va narxlar P darajada, agar pul massasi yil davomida barqaror o’ssa, yalpi talab o’ng tarafga AD taklif tomonga suriladi, qisqa muddatda iqtisodiyotning barqarorlik 1´ holatga suriladi, yalpi emissiya K´(tabiiy darajaga oshadi. Ammo, ishsizlik darajasining tabiiy darajadan pastga tushishi ish haqining oshishiga olib kelib, egri yalpi talab chap tarafga suriladi. U AS₂ holatga emissiya uzoq muddatli egri yalpi taklifning tabiiy holatini egallaydi. Muvozanat nuqtasi 2 holatga suriladi, narxlar darajasi Р₁ dan Р₂ nuqtaga suriladi.

Agar kelgusi yilda pul massasi yana o’ssa, yalpi talab o’ng tarafga surilib, AD₃ nuqtasini egallaydi, egri yalpi talab esa, AS_y o'rinni egallaydi. Iqtisodiy muvozanat nuqtasi avval 2' holatga keyin 3nuqtaga suriladi. Bu holatda narxlar darajasi Р₃ holatga suriladi. Agar kelgusi yillarda ham o’sib borsa, iqtisodiyotdagi narxlar darajasi oshib boraveradi va inflyatsiyani yuzaga keltiradi.⁹⁷