«Пул ва банклар» фанидан якуний назорат учун саволлари

«Пул ва банклар» фанидан якуний назорат учун саволлари

15-вариант

1. 
   Пластик карточкаларнинг вужудга келиш тарихи.
   
2. 
   Кредит пуларга таъриф.
   
3. 
   Пулнинг муомала воситаси функциясини изохлаб беринг.
   

1. Plastik kartochkalar tarixi aslida 1880 yilda, Edvard Bellami o'zining "Orqaga qarab" kitobida do'konlarda to'lash mumkin bo'lgan karta g'oyasini ilgari surishga qaror qilgan paytdan boshlangan. Ammo bu nazariya bir necha o'n yilliklardan so'nggina hayotga tatbiq etildi. Bunday kartalarni faqat uzoq vaqt davomida kompaniya xizmatlari va mahsulotlaridan foydalangan ishonchli va kreditga layoqatli mijozlar olishlari mumkin edi. Karta maxsus mashinaga joylashtirildi, unda ko'rsatilgan barcha ma'lumotlar unda yozib qo'yildi va keyin odam ushbu qog'ozga muvofiq to'lashi mumkin edi.

Birinchi chiqarilgan kartochkalar Amerika tijorat kompaniyalari - do'konlar, neft kompaniyalari, mehmonxonalar va boshqalar tomonidan chiqarilgan oddiy qog'oz kartochkalar edi. Ularning asosiy maqsadi xaridorlarning hisobini yuritish va xaridlarni qayd etish edi.

1891 yilda American Express (o'sha paytda bu kompaniyalar va banklar o'rtasida pul o'tkazish uchun kuryerlik xizmati edi) birinchi yo'l chekini chiqardi, bu aslida qog'oz karta edi.

1914 yilda Western Union birinchi kartani chiqardi, unda har bir mijoz uchun kredit miqdori qayd etildi.

1919 yilda Western Union Telegraf kompaniyasi faqat AQSh hukumati a'zolariga chiqarilgan qog'oz kredit kartasini chiqardi. Ushbu karta hukumat hisobidan kredit bo'yicha telegrammalar yuborish imkoniyatini yaratdi.

O'n yildan so'ng, kartochka raqami, mijoz ma'lumotlari va amal qilish muddati kartada karta raqami, mijozning ma'lumotlari va amal qilish muddati boshlanganligi sababli qog'oz kartochkalarni almashtirish uchun kabartma (kabartma) qog'oz kartochkalar paydo bo'la boshladi.

Bunday kartalardan foydalanish ularga xizmat ko'rsatish jarayonlarini avtomatlashtirishga imkon berdi, chunki bunday karta yordamida bosilgan cheklarga bosib chiqarish va egasi to'g'risidagi ma'lumotlarni saqlash imkoni paydo bo'ldi, bu har bir karta sotilishini kuzatib borishni anglatadi.

1928 yilda Charga-Plates kartalarini chiqarish boshlandi - mijozning manzili ko'rsatilgan metall plitalar.Masalan, 1950 yilda chiqarilgan Marshall Fields kredit kartasi 11,25 * 21,5 dyuym o'lchamdagi metall plastinka edi. Metall kartalar turli xil ranglarda bo'lishi mumkin. Ammo deyarli hamma ichkarida karta egasining imzosi bo'lgan maxsus karton bor edi.

1960 yilda birinchi xarita yaratildi, u plastmassadan qilingan. Uning xususiyati o'qiladigan magnit tasma mavjudligi edi va 1975 yilda u elektron xotirani oldi. Ammo, ishtiyoqmandlar tomonidan olib borilgan izlanishlarga ko'ra, bank tizimida plastik kartalarning paydo bo'lishi 1946 yilda Jon S. Biggins Charge-it sotuvining o'ziga xos versiyasini ishlab chiqishga qaror qilganligi bilan boshlandi. Uning mohiyati shundaki, uning vakillari to'lov shartining bir turi bo'lgan mijozdan kvitantsiyalarni qabul qilishlari mumkin edi. Keyin bu tushumlarni bankka olib borish mumkin edi, ikkinchisi ularni xaridorning hisobvarag'idan to'ladi. Karta kompaniyalarining tongi davri.

Albatta, birinchi keng tarqalgan plastik karta dunyoga mashhur American Express kompaniyasiniki edi. 1958 yil 1 oktyabrda ozod qilinganidan bir yil o'tgach, 470 mingga yaqin xususiy shaxslar, shuningdek, 30 mingta tashkilotlar uning egalariga aylandilar. Gap shundaki, American Express tashkiloti mijozlarga kredit berish uchun juda katta imkoniyatlarga ega edi va uning xalqaro tarmog'i butun dunyo bo'ylab sayohatchilarning cheklariga xizmat ko'rsatishi mumkin edi.

1968 yilda American Express mukofot kartalari bozorini egalladi va oltin kartani chiqardi, bu esa jamiyatdagi yuqori mavqening ramzi bo'ldi. Xuddi shu yillarda, aksariyat banklar (Chase Manhattan Bank va Bank of America) bunday kartalarni ommaviy tarqatishni boshladilar va bir necha yillardan so'ng ular bo'yicha aylanma mablag '25 million dollardan oshdi. Keyinchalik, Bank of America sizga bank kartalarini chiqarishga ruxsat bergan boshqa banklarga litsenziya berishga qaror qildi, kichik raqobatchi banklar o'z plastik kartalarini chiqarish uchun bitta uyushmaga birlashishlari kerak edi. Ushbu uyushma Master Charge kartasi chiqarilgan mamlakatning g'arbida joylashgan davlatlar bilan faol hamkorlikni boshlaydi. 1984 yilda 17 yoshdan 65 yoshgacha bo'lgan barcha AQSh aholisining 70 foizdan ko'prog'i kredit kartalaridan foydalangan. 1986 yilga kelib kartalarning o'rtacha qoldig'i 1472 dollarni tashkil etdi (1970 yilda u atigi 649 dollarni tashkil etgan). Bank of America litsenziyasiga ega bo'lgan banklar, shuningdek, NBI kompaniyasini (National BankAmericard Incorporated) tashkil qildilar. Natijada, tomonlar ushbu bozorning deyarli 90 foizini o'zaro taqsimlashdi, qolgan banklar u yoki bu tomonga qo'shilish to'g'risida qaror qabul qilishdi.

Karta to'lovlarini rivojlantirishning jahon jarayoni 1951 yilda Diners Club o'z mijozlariga Buyuk Britaniyada kartalarni chiqarish uchun birinchi litsenziyalarni berishni boshladi va Shvetsiya Rikskort kompaniyasi 14 yildan so'ng taniqli Britaniya uyushmasi bilan birlashdi va Eurocard International deb nomlangan kompaniyani yaratdi. Biroz vaqt o'tgach, MasterCarge bilan birlashtirilgan Eurocard International. Agar hozirgi nomlar haqida gapiradigan bo'lsak, unda 1976 yilda NBI BankAmericardni dunyodagi eng mashhur VISA kartasi deb o'zgartirdi va ularning raqobatchilari o'zlarining onalariga o'g'liga xalqaro deb nomlanadigan MasterCard nomini berishdi.

2.Kredit Pullar – ishlab chiqarish va Tovar aylanmasining rivojlanishi, metall pullarning yetishmasligi kredit munosabatlarining rivojlanishiga olib keladi.Tovar va to’lov aylanmaning ehtiyojini qoplash maqsadida muomalaga oltin, kumush tangalar bilan bir qatorda, kredit vositalari:chek, veksel, banknotalar chiqarilgan.

Kreditpullar deb, kredit munosabatlar asosoda yuzaga keluvhchi, to’lov vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi.Kredit pullar o’zining mustaqil qiymatiga ega emas, chunki ularni yaratish uchun abstract zaruriy mehnat sarflanmaydi. Kredit pullar qog’oz pullardan farq qilib, ular bir vaqtning o’zida qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo’lib, kreditor va qarz ouvchi o’rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi.

3.Muomala vositasi funksiyasida pul yordamida Tovar o’zining pul qiymatiga ayirbosh qilinadi. Bu fumnksiyani bajarish uchun naqd pul bo’lishi lozim. Bu funksiya yordamida tovarlarni bir-biriga ayirboshlash – barter usuliga chek qo’yiladi. Tarixiy taraqqiyot shuni ko’rsatadiki, jamiyat rivojlanishining ilk bosqichlarida barter mehnat mahuslini ayirboshlash qilishning yagona yo’li bo’lgan. Barterning noqulayligi shundan iborat bo’lganki, A Tovar egasi b tovarni sotib olish uchun nafaqat B Tovar ishlab chiqruvchini, balki B Tovar egasiga zarur bo’lgan tovarni ham topa olishi kerak edi. Bu juda qiyin jarayon bo’lib, yuzlab tovarlarni muoamalaga jalb qilgan holda ko’zlangan maqsadga erishish mumkin bo’lgan. Oltinning pul sifatida ishlatila boshlashi natijasida barter usuli Tovar ayirboshlashning usuli sifatida o’z ahamiyati yo’qotdi. Lekin shun I ta`kidlash kerakki, barter ussli hozirgi kunda ham ba`zi hollarda jahon amaliyotida qo’llanib kelinmoqda.

Pulning muomala vositasi funksiyasida Tovar qo’ldan qo’lga o’tadi va muomaladan chetlashadi, ya`ni iste’molchi egaligiga o’tadi. Pul va tovarning harakati (T-P-T) qisqa vaqt ichida tugallanadi.

Qiymatning doimo bir shakldan ikkinchi shaklga o’tib turishi pulning moumala vositasi funksiyasining asosini tashkil qiladi. Shuning uchun ham bu funksiyani bajarishda naqd pul bo’lishi, u barqaror, sifati yuqori bo’lishi kerak.

O’zbekistonda muomala vositasi funksiyasini Markaziy bank tomonidan chiqarilgan qog’oz pullar va metal tangalar bajaradi.

Pulning muomala vositasi sifatida ishlatilishi muomala xarajatlarining barter xarajatlariga nisbatan ancha past bo’lishini ta`minlaydi. Pulning muomala vositasi funksiyasi uning boshqa finksiyalaridan o’zining ma`lum xususiyatlari bilan ajralib turadi. Muomala vositasi funksiyasining xususiyatlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  Bu funksiyani real, naqd pullr bajaradi;
  
• 
  Tovar va oul bir-biriga qarama-qarshi, bir trayektoriyada harakat qiladi:
  
• 
  Tovar va pul harakati bir vaqtda yuzaga keladi;
  
• 
  Tovar sotuvchi va Tovar oluvchi o’rtasidagi munosabat tugallanadi va tomonlar tovarga yoki pulga ega bo’ladilar;
  
• 
  pul doimo harakatda bo’lib, qo’ldan-qo’lga o’tib yuradi;
  
• 
  Pul muomala vositasi bo’lishi uchun, avvalambor, qiymat o’lchovi bo’lishi kerak.
  

Muomala vosotasi funksiyasida pul tovarlarni bozorga jalb qiluvchi dvigatel hisoblanadi. Bir qaraganda pul doimiy oborotda ozi aylanayotgandek tuyulsada, pul aylanishining asosini tobarlar aylanishi tashkil etadi. shu bois, tovarlar ishlab chiqarish hajmining oshishini taqazo etadi. muomalada turli zamonaviy to’lov vositalarining qo’llanilishi bilan pulning muomala funksiyasi o’z mavqeyini uning to’lov vositasi funksiyasiga o’tkazib boradi. Shuning uchun ham horijiy davlatlar iqtisodchilari to’lov vositasini muomala vositasi funksiyasi tarkibida aks ettiradi.