Пул, кредит ва банклар дарслик

Қоғоз – кредит пуллар тизими. Қоғоз – кредит пуллар тизимининг эволюцион ривожланиши, иқтисодиётнинг глобаллашуви ва халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви шароитида пул оборотини вақтдан ва молиявий жиҳатдан янада тежамлироқ бўлишини, шунингдек, уни самаралироқ ишлашини таъминламоқда. Агар дастлабки қоғоз пуллар тахминан X асрнинг охири XI асрнинг бошларида муомалага чиқарила бошланган бўлса, 1930 йилларнинг охирига келиб улар қаторида кредит пуллари тўлов ҳисоб – китоб ва пул айланмаларини амалга оширишда иштирок эта бошлади. Бу ўз навбатида иқтисодиётда пул – кредит сиёсатини амалга ошириш ва пул муомаласини ташкил этишга ижобий таъсир кўрсата бошлади.
Иқтисодиётнинг ривожланган ҳозирги даврида пулнинг асосий турлари банкларнинг кредит билетлари (банкнотлар), тангалар, пул чеклари, электрон–пластик карточкалар, ҳисоб рақамларда ёзувда акс эттирилган пуллар ҳисобланади.
Муомалага пулларни эмиссия қилиш Марказий банкка юклатилган. Марказий банк «банкларнинг банки» сифатида кредит ресурсларини шакллантириш ва ушбу ресурсларни нақд ва нақд пулсиз кўринишида муомалага чиқариши мумкин. Марказий банк томонидан муомалага чиқарилган нақд пуллар унинг мажбурияти бўлиб, тижорат банклари ушбу пулларни муомалада айланишини таъминлайди. Тижорат банклари қоғоз – кредит пулларни Марказий банкдаги вакиллик ҳисобварағидаги маблағлари доирасида ишлатиши мумкин.


5.3. Ўзбекистон пул тизимининг ташкил
топиши ва ривожланиши

Ўзбекистонда пул тизимининг ташкил топиши миллий валюта Сўмнинг муомалага жорий этилиши билан боғлиқ. Сўмнинг муомалага киритилиши мамлакатимиз мустақиллигини мустаҳкамлашда муҳим ижтимоий – иқтисодий рол ўйнади.

Миллий валюта Сўм муомалага жорий этилган даврларни асос қилган ҳолда мамлакатимиз пул тизимини вужудга келишини шартли равишда учта босқичга гуруҳлаш орқали ўрганиш мақсадга мувофиқ.
Биринчи босқичи. Пул тизимининг биринчи босқичи 1991 йил сентябрдан 1993 йил ноябр ойигача бўлган даврни ўз ичига олади. Ушбу даврда Ўзбекистон пул тизими Россия пул тизимига бевосита боғлиқ эди. Чунки бу даврда мамлакатимиз миллий валютаси муомалага киритилмаган, барча ҳисоб китоблар собиқ Иттифоқ ва Россия рубли билан амалга оширилди. Бу даврда пул – кредит тизими ўз бошидан мураккаб ва оғир даврни кечирди.
“Мустақилликнинг биринчи йилларида Ўзбекистон ҳукумати сиёсий ва иқтисодий ислоҳатларни амалга ошириш пайтида икки ўзаро зиддиятли, бири иккинчисини инкор қиладиган ҳолатга дуч келиб қолди: бир томондан сиёсий мустақиллик, бошқа томондан – ягона рубль, демак, иқтисодий қарам зонада турганлик ҳолати эди. Бу ҳолат нафақат Ўзбекистон, балки собиқ Иттифоқнинг бошқа республикалари учун ўзига хос хусусият эди”²⁶.
Бунинг натижасида мамлакатимиз пул тизимини ташкил топишининг биринчи босқичида қуйидаги муаммолар мавжуд эди:
– банклар орқали мижозлар ва аҳолини нақд пул билан таъминлашдаги муаммолар. Дастлаб Россия Давлат банки “рубл зонасида”ги мамлакатларга бераётган ҳар бир рублини 25 фоизи миқдорида тўлов белгилаган, яъни ўзи берган 100 рублнинг 25 рублини қайтариб олиб қолиш шарти билан маблағ берган бўлса, аста секин бу тўлов миқдори ошиб борди. Россияда товарларга, жумладан, озиқ – овқат моллари ва пахтага эҳтиёжнинг кучайганлиги сабабли ўзидан олиб келаётган маблағни 100 фоиз товар билан таъминлаш шартини қўйди. Яъни Ўзбекистон ўзи олиб кетаёган қадрсизланган қоғоз пуллар ўрнига жаҳон бозорида қиймати олтин билан ўлчанадиган пахта толаси беришга мажбур бўлаётган эди²⁷;
– собиқ Иттифоқ республикалари ўртасида иқтисодий муносабатларнинг узилиши билан боғлиқ, шунингдек, ҳисоб – китобларни амалга оширишда вужудга келган муамммолар. Собиқ Иттифоқ барҳам топган бўлсада, унинг таркибига кирган республикалар ўртасидаги мавжуд иқтисодий алоқаларни бирдан тўхтатиб қўйишнинг имконияти мавжуд эмас эди. Бу ўз навбатида пул маблағлари билан боғлиқ ҳисоб – китобларни ташкил этишни талаб этарди. Бироқ собиқ Иттифоқ даврида амал қилган рублларнинг кескин қадрсизланиши, шу билан бирга, ўзаро ҳисоб – китоб ишларининг издан чиқиши ушбу ишларни амалга оширишни қийинлаштириб юборди. Шу боис ҳам, 1993 йил май ойидан мамлакатимиз Марказий банки миллий валютасини жорий этган МДҲ мамлакатлари ва Ўзбекистон ўртасидаги тузилган битимларни қайта кўриб чиқиб, тижорат банкларига Марказий банк вакиллик ҳисобварағини четлаб ўтиб, тўғридан – тўғри ҳисоб – китобларни олиб бориши таъқиқланди;
– Ўзбекистон Республикаси Марказий банки мустақил пул – кредит сиёсатини амалга оширишдаги муаммолар. Пул тизимини ташкил топишининг биринчи босқичида бунинг имконияти мавжуд эмас эди, чунки муомалага чиқарилаётган пуллар Россия Марказий банки томонидан амалга оширилиб, уларни тартибга солиш имконияти мавжуд эмас эди.
Юқорида қайд этилган ҳолатлар нафақат мамлакатимиз банк тизимида, балки барча собиқ Иттифоқ мамлакатлари банк тизимида ҳам қатор ижтимоий – иқтисодий муаммолар вуждуга кела бошлади. Натижада улар 1992 йилнинг май – июн ойларидан бошлаб ўз миллий валюталарини муомалага кирита бошлади.
Қуйидаги жадвалда миллий валюталарни муомалага киритган мамлакатлар ва уларнинг санаси ҳақида маълумотлар келтирилган.