Пул, кредит ва банклар дарслик

15.2.4. Таъминланмаган қоғоз пуллар
(1931 – 1945 йй.)

Биринчи жаҳон урушидан кейин амалдаги олтин стандарти пул тизими ўзининг ҳусусиятини йўқотиб, давлатлар классик олтин стандартини сақлаб қолиш мақсадида турли чораларни қўллади. Лекин йигирманчи асрнинг 30 йилларида дунё мамлакатлари иқтисодиётида юзага келган молиявий тартибсизликлар оқибатида муомалада олтин стандартини амал қилишини бутунлай тўхтади. Мамлакатлар иқтисодиётидаги инқироз таборо чуқурлашиб, ишсизлик даражаси ортиб бормоқда эди. Халқаро иқтисодий муносабатларда давлатлар ўз манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида турли валюта чекловларини ўрнатиш, миллий валюталарни девальвациялаш, савдо ва валюта устидан назоратни кучайтириш орқали ўзаро иқтисодий ва молиявий уруш олиб боришди. Иқтисодиётда тўғри ва эгри сузиб юрувчи валюта курслари юзага келди⁷². Халқаро савдо ва инвестицияларни тўхтаб қолиши натижасида ўзаро савдони амалга ошириш учун хукуматлар иштирокида тузилган битимга кўра товарлар бартер қилинди. АҚШ давлат котиби Корделл Холл ушбу ҳолатга изоҳ бериб, “Иккинчи жаҳон урушининг асосий сабаби 30 йилларда юзага келган молиявий ва иқтисодий келишмовчиликлар” – дея таъкидлаган эди.⁷³

АҚШда олтин стандартини амал қилиши Европага нисбатан икки йилга чўзилди. 1933 – 1934 йилларда АҚШнинг, “турғунликни олдини олади” – деган тескари сиёсати туфайли олтин стандарти амалиётда тўхтатилди. Америка фуқароларига мамлакатда (шу жумладан хорижда) олтинни ишлатиш, олиб юриш ман этилди ва долларли ҳисоб – китобларни олтин билан сўндириш таъқиқланди. Лекин, 1934 йилдан кейин ҳам АҚШда олтин стандартининг ўзига хос янги шакли амал қилди. Унга асосан қадрсизланган доллар 1/35 унция олтинга тенглаштирилиб, олтин билан чет эл ҳукуматлари ва банклар талаблари қондирилган. Долларнинг олтинга оз бўлсада боғлиқлиги ва Европадаги тартибсизликлар ҳисобига АҚШга кираётган олтин ҳажми янада ортди.
Милтон Фридман ва Чикаго мактаби вакилларининг қарашларида иқтисодий ва сиёсий камчиликлар мавжудлигини 1930 йиллардаги иқтисодий тартибсизликлар кўрсатиб берди. Фридман ва унинг издошлари – эркин бозор шароитида қандай таклиф билан чиқишди? Уларнинг қарашлари бўйича дастлаб олтин стандартидан воз кечиш ва миллий валютани чиқариш ваколати давлат ихтиёрида бўлиши лозим эди. Яъни, давлат томонидан чиқарилган таъминланмаган қоғоз пуллар, қонуний тўлов воситасини бажаришига эришиш назариясини илгари сурилган. Шундан cўнг дастлаб давлат қоғоз пулларни муомалага чиқариши ва бошқа валюта курсларига нисбатан тебранишига имкон бериш керак. Бунда инфляция даражасини белгиланган меъёрда бўлишини давлат томонидан назорати таъминланиши лозим эди. Лекин 1930 йиллардаги жаҳон иқтисодиётидаги тартибсизликларни келиб чиқиши, айнан мамлакатлар пул тизимини издан чиқиши билан боғлиқ эди.
Шундай қилиб, 30 йилларнинг таъминланмаган қоғоз пулларига асосланган пул тизимининг аянчли тажрибаси ва уни оқибатида юзага келган иқтисодий танглик шуни кўрсатдики, иккинчи жаҳон урушидан сўнг халқаро иқтисодий муносабатларни, халқаро ишчи кучи миграцияси ва капитал оқимини йўлга қўйиш мақсадида АҚШ ўз олдига жаҳон пул тизимини қайта тиклаш вазифасини қўйди.