Пул-кредит сиёсати

Нол чегарадаги монетар сиёсат.

Жаҳон молиявий инқирози даврида ривожланган мамлакатларнинг марказий банклари олдинги бўлимларда айтиб ўтилганидек, пул-кредит сиёсати да фоиз ставкасининг оптимал деб ҳисоблаган чегараларига етди. Сиёсат ставкалари нол фоизни ташкил этди, бу пул-кредит сиёсатининг пастки чегараси (ZLB – Zero lower bound)) деб аталади. Ушбу эпизод глобал молиявий инқирозга қарши курашиш учун зарур бўлган стимулнинг катталигидан далолат берди, аммо келажакда бу швед иқтисодчиси Кнут Уикселл томонидан дастлаб киритилган концепциянинг табиий фоиз ставкасининг жуда
паст даражаси натижасида содир бўлиши мумкинлиги билан изоҳланади (Уикселл, 1898). Табиий фоиз ставкаси (иқтисодчилар буни кўпинча r* деб белгилайдилар) - бу тўлиқ иш билан мос келадиган маҳсулот даражасида тежаш ва сармояларни тенглаштирадиган ставка. Бу технологик ва демографик сабабларга кўра 1990 ва 2000 йилларда тенденция пасайишига дуч келди ва ривожланган иқтисодиётларда нолга яқин даражага етди (Холстон, Лаубах ва Уилямс, 2016).
Дарҳақиқат, фоиз ставкасини бироз салбий даражада белгилаш ҳам мумкин. Инқироз пайтида бир нечта марказий банклар буни амалга оширдилар. Бироқ, салбий фоиз ставкаларининг иқтисодиётга таъсири натижасида уч хил қийинчиликларни келтириб чиқармоқда.
Биринчидан, банклар ўзларининг кредитлари бўйича салбий ставкаларни уй хўжаликлари ва фирмаларга бера олмасликлари мумкин, гарчи рентабеллик эгри чизиғининг текисланиши уларнинг фоиз ставкасини пасайтирса ҳам. Бу кўпроқ салбий фоиз ставкаларини чакана савдони олиш қийинлиги билан боғлиқ бўлади.
Иккинчидан, салбий ставкалар ўз вақтида салбий нарх даражасини белгилаш ва қарама-қарши реал ҳаётий оқибатларга олиб келиши, масалан, кредиторларни ёки ҳатто солиқ йиғиш идораларини пулларини аввалроқ эмас, кейинроқ қайтариб олишга ундаш каби талқин қилиниши мумкин. Ушбу ҳолатга нисбатан танқидий ёндашувларга кўра, бунда пул иллузияси ҳосил бўлади (яъни, кенг жамоатчилик инфляцияни тўлиқ ҳисобга олмайди). Қачонки инфляцияни ҳисобга олгандан сўнг, реал фоиз ставкалари аввалги даврга нисбатан салбий кўрсаткичларни келтириб чиқаришини
кузатиш мумкин.
Учинчидан, нол фоизли ставкага эга бўлган банкноталарни тўплаш орқали салбий ставкадан қочиш мумкин.
Баъзи экспертлар, агар банкноталар босқичма-босқич бекор қилиниб, уларнинг ўрнига фоизли марказий банкнинг рақамли валютаси алмаштирилса, самарали пастки чегарани пасайтириш мумкин деб таъкидламоқда (Рогофф, 2014).
Бундай шароитда қуйидаги учта стратегия бирлаштирилиши мумкин, уларнинг барчаси ноанъанавий пул-кредит сиёсатининг умумий тушунчаларига киради. Биринчидан, марказий банк тижорат банкларининг марказий банк ликвидлилигига киришини бир неча усул билан енгиллаштириши мумкин. У асосий марказий банклар 2008 йилги молиявий инқироз бошида амалга оширган (кўпроқ кредитлар ёки қимматли қоғозларни марказий банк томонидан қайта молиялаштиришга имкон берадиган) тегишли гаров рўйхатини кенгайтириши билан амалга оширилади.
Бундан ташқари, Марказий банк ликвидликни таъминлаш усулини ўзгартириши мумкин. 2008 йил октябр ойидан бошлаб ЕМБ (Европа Марказий Банки) қайта молиялаштириш операциялари ким ошди савдоси орқали чекланган миқдорда ажратилиш ўрнига тўлиқ белгиланган ставка бўйича ажратилди. Марказий банк, шунингдек, банклар юқори ўзгарувчанлик (volatility) ва ликвидлик (liquidity) билан боғлиқ стрессларида ўзларини хавфсизроқ ҳис қилишлари учун узоқроқ давр учун ликвидликни таъминлашга ҳаракат қилади. Ва ниҳоят, ликвидлик реал иқтисодиётга кредит берадиган банклар учун
шартли бўлиши ҳам инобатга олиш лозим. Ушбу биринчи ҳаракатлар гуруҳи кредитларни юмшатиш деб номланади, чунки бу тижорат банкларининг марказий банкни йўналтириш қобилиятини кучайтиришга қаратилган ислоҳотлари гуруҳига киради, бошқача қилиб молиявий бўлмаган муносабатлар учун ҳам ликвидликни таъминлашга уриниш деб айтиш мумкин.
Иккинчидан, марказий банк аниқ бозор сегментларига мақсадли равишда аралашиши мумкин. Бундаги ғоя пул-кредит сиёсатини узатиш каналларини тузатишдан иборат (яъни, пул-кредит сиёсатидаги ўзгаришлар молиявий шароитлар билан молиялаштириш воситаларида акс этишига ишонч ҳосил қилиш орқали). Суверен облигациялар бозорларига йўналтирилган ЕМБнинг қимматли қоғозлар бозори дастури ва тўғридан-тўғри пул операциялари, Федерал резерв ва ЕМБ томонидан хавфсизлиги таъминланган кредитларни сотиб олиш (ипотека, кичик ва ўрта корхоналарга кредитлар) ҳам ушбу ислоҳотлар гуруҳига тегишлидир.
Учинчидан, марказий банк тегишли қарзлар ва узоқ муддатли облигацияларни сотиб олиш орқали даромад эгри чизиғини текислашга (яъни узоқ муддатли фоиз ставкаларини пасайтиришга) қаратилган тадбирларни жорий қилиши мумкин. Бунинг моҳияти шундан иборатки, аввалги айтиб ўтилган фоиз ставкаларининг муддатли тузилмаси асосида ўзгаришини келажакдаги кутилаётган қисқа муддатли ставкаларни пасайтиришни мақсад қилиши билан изоҳланади. Қарз олувчилар эсахаридорлар эса муддатли муддатли кутиладиган даромадни пасайишига тайёр бўлишлари лозим.
Жаҳон молиявий инқирози пайтида Федерал Резерв бирламчи ўринда иқтисодий сиёсат қарорларида бозор кутишларини барқарорлаштиришга қаратилган тадбирларни амалга оширишни бошлаган эди. Федерал захира, шунингдек, операция Твист деб номланган қисқа муддатли режа асосида, қисқа муддатли облигацияларни сотиш ва узоқ муддатли облигацияларни сотиб олишни мақсад қилганди. 2013 йилда, ЕМБ фоиз ставкаларининг ошишини олдини олиш мақсадида ставкалар фарқини камайтириш га ҳаракат қилди. Шунингдек, олдинги даврдаги каби нисбатан узоқроқ муддатда қуйи даражасини сақлашга уринди.
Юқоридаги тадбирлар режалари каби қўшимча равишда, марказий банк очиқ бозорда катта миқдордаги активларни (одатда, мустақил облигациялар ва ипотекага асосланган қимматли қоғозлар) сотиб олиш орқали ўз балансини ихтиёрий равишда аввалгига нисбатан ошириши мумкин.