Psixologiyasi

I  b o b .   OILA  P S IX O L O G IY A S IN IN G  
U M U M IY   A S O S L A R I
1.1.  OILA  PS IXO LOG IYASI  FANI  PREDM ET1, 
MAQSADI  VA VAZIFALARI
lU s h b u   o ‘q u v   k u rsin in g   m a q s a d i  S iz  y o s h la rn i  o ila v iy   h a -  
y o tg a   ta y y o rla s h d a n   ib o ra td ir.  B u   o ‘r in d a   h a q li  ra v is h d a :  « B u  
fa n   b izg a  n im a   b e ra d i?   N e g a  e n d i  a y n a n   h o z irg a   k e lib ,  b iz n i 
oilav iy   h a y o tg a   tay y o rlash   z a r u r   b o 'l i b   q o ld i?   A x ir  o t a - b o b o -  
la rim iz   b u n d a y   k u rsla m i  o ‘q im a y   h a m   t in c h - to tu v ,  a h i l - i n o q , 
b ax tli  h a y o t  k e c h irish g a n -k u ?   A k s in c h a   s o ‘nggi  y illa rd a   y o s h -  
la r n i  o ila v iy   h a y o tg a   ta y y o r la s h   b o r a s id a   q a n c h a l i k   k o ‘p  
g a p irib ,  y o z ib ,  m ax su s  t a d b ir la r   ta s h k il  q ilin s a   h a m   n iz o li 
o ila la r,  a jra lis h la r  m iq d o ri  o r ts a   o rta y a p tik i,  k a m a y m a y a p ti-  
ku?»  —  k a b i  sav o llar  ro ‘y x a tin i  c h e k s iz   d a v o m   e ttir a v e r is h  
m u m k in .  U la r n in g   h a r  b irin in g   y u z a g a   k elish ig a  aso s  b o r.
X o ‘s h ,  q a n d a y   z a ru ra t  h o z irg i  v a q td a   y o s h la rim iz n i  o ila v iy  
h a y o tg a   ta y y o rla sh   va  u larg a  « O ila   p six o lo g iy a si»   f a n in in g   o ‘q i-  
tilish i  z a ru rlig in i  ta q o z o   q iladi?
M a ’lu m k i,  in s o n iy a t  ja m i y a ti   t a r a q q iy   e tib   b o r g a n   s a r i 
o d a m la r n in g   o ‘zlari  h a m ,  u la r n in g   b ir-b irla ri  b ila n   b o l a d i g a n  
o ‘z a ro   m u n o s a b a tla ri  h a m ,  a y n iq s a ,  s h a x s la ra ro   m u n o s a b a t l a r  
o ra sid a   e n g   sa m im iy ,  eng  y a q in   b o ‘lg a n   oilav iy   m u n o s a b a t l a r  
h a m   ta k o m illa s h ib ,  o ‘ziga  x o s  t a r z d a   m u ra k k a b la s h ib   b o r a d i. 
S ab ab i:  h o z irg i  z a m o n   f a n -te x n ik a   ta ra q q iy o ti,  ish la b   c h i q a r i s h  
m u n o s a b a tla ri,  v o sitalari  ta ra q q iy o ti,  q is h lo q   x o 'ja lig i,  s a n o a t  
ish lab   c h iq a r is h i,  u m u m a n   x a lq   x o ‘ja lig in in g   b a r c h a  j a b h a l a r i d a  
y a n g i  te x n o lo g iy a ,  te x n ik   ja r a y o n l a r n i n g   ja d a l  jo r iy   e t i l is h i  
b ev o sita  s h u   ja ra y o n la rn in g   y a r a tu v c h is i,  is h tiro k c h isi  b o 'l g a n  
in so n   o m ilig a ,  in s o n   shaxsiga  h a m   o ‘z ig a   x o s,  y a n g ic h a   t a l a b l a r  
q o ‘y m o q d a .  Is h la b   c h iq a rish   m u n o s a b a tla r i,  ja m iy a t  ta r a q q iy o ti 
b ir  to m o n d a n ,  o d a m la rn in g   o kz la r id a   r o 'y   b e ra y o tg a n   ijtim o iy -  
p s ix o lo g ik ,  fiz io lo g ik   va  b o s h q a   o ‘z g a r is h la r   o d a m l a r n i n g  
o ‘z a ro   m u lo q o t  m u n o s a b a tla r i  d o ir a s i n i   m a ’lu m   d a r a j a d a  
c h e g a ra la n ib   q o lish ig a ,  u la rd a   a jd o d la r im iz d a   k u z a tilg a n   t a b iiy -

---

lik n i  m a ’lu m   d a r a ja d a   b u z ilish ig a   va  o q ib a td a   in s o n   ru h iy a tid a  
m u m k in   q a d a r  h issiy ,  e m o ts io n a l  z o ‘riq is h la rn in g   y u z a g a   k e- 
lis h ig a   aso s  b o ‘Im o q d a .  B u la rn in g   t a ’siri  o ila v iy   h a y o t  v a  u n d a - 
g¡  p six o lo g ik   iq íim d a   h a m   o ‘z   ifodasini  to p a d i.
Y o s h la rim iz d a   b u   m a s a la   b o ‘y ich a  a n iq ro q   ta sa v v u r  hosil 
q ilis h   u c h u n ,  b u n d a n   9 0 — 100  yiflar  o ld in g i  u la rn in g   te n d o s h - 
la r i  v a   b u g u n g i  k u n la r im iz d a g i  15— 16  y o s h li  y ig it- q iz la r  
o ‘rta sid a g i  ta fo v u tla r n i  s o lish tirib   o ‘ta m iz .
M a x su s  a d a b iy o tla r d a   yozilishi  va  o ‘tk a z ilg a n   ta d q iq o tla r 
n a tija la rid a   k u z a tilis h ic h a ,  s o ‘nggi  100  yil  ic h id a   o d a m la rd a  
k u z a tila d ig a n   a k s e le r a ts iy a   ja ra y o n ig a   k o ‘ra   u la rn in g   jin s iy , 
fíz io lo g ik   b a lo g ‘a tg a   y e tis h i  2 — 3  yilga  ilg arilab   k etg an .  B u n d a n  
100  y ilc h a   o ld in   y o s h la r n in g   jin s iy   b a lo g ‘a tg a   y e tis h   d avri 
15— 16  y o sh g a   t o ‘g ‘ri  k e lg a n ,  h o z ir  e sa   b u   h o la t  o 'r ta c h a  
12— 13  y o sh la rg a   t o ‘g ‘r¡  k e la d i.  E ndi  sh u   y o s h la rn in g   oilaviy 
h a y o tg a   tay y o riik  ji h a t la r i n i   k o ‘rib  c h iq a m iz .
Ilgarigi  te n g d o s h la r in g iz   15— 16  y o s h la rid a   o ilav iy   h a y o tg a  
y e tu k lik   ta la b la r id a n   b ir i  b o ‘lm ish  jin s iy   y e tu k lik k a ,  b a lo g ‘atg a 
y e t a r   e k a n la r,  u la r   a k s a r iy a t  h o llard a  sh u   y o sh g a   kelib   o 's h a  
d a v r l a r   u c h u n   x o s   v a   lo z im   b o ‘lg a n ,  u n c h a li k   m u ra k k a b  
b o ‘lm a g a n   d e h q o n c h ilik ,  c h o rv a c h ilik ,  h u n a r m a n d c h ilik   s ir-a s - 
r o r la r id a n   d e y a rli  b o x a b a r   b o ‘lg an lar  (c h u n k i  u  v a q tla rd a   b o - 
la la r n i  o d a td a ,  13— 14  y o s h id a n   sh o g ird lik k a  b e ris h g a n ),  o ‘sh a 
d a v rd a g i  ish lab   c h iq a r is h   m u n o sa b a tla ri  va  te x n o lo g ik   ja ra y o n - 
la r   u la rd a n   m ax su s  y o k i  o liy   m a ’lu m o t  ta la b   q ilm a g a n ,  3 —4  yil 
u s to z   k o 'rg a n   s h o g ird   16— 17  y oshida  o ‘zi  m u s ta q il  ish  y u rita 
o la d ig a n   u stag a,  o ‘z   is h in i  u d d a la y   o la d ig a n   m u tax assisg a  ay - 
la n g a n .  M a b o d o ,  u   s h u   v a q td a   oila  q u ra d ig a n d e k   b o ‘lsa,  o ‘z 
h u n a r i  o rq a li  m e h n a t  q ilib ,  o ‘zini  va  o ila   a 'z o la r in i  iq tiso d iy  
j i h a t d a n   t a ’m in la y   o lis h i  m u m k in   b o ‘lg an .  B u n d a n   ta sh q a ri, 
u   v a q tla rd a g i  18— 2 0   y o s h li  yigit  m a h a lla - k o 'y d a ,  ja m o a tc h i-  
lik   o r a s id a   m a ’lu m   d a r a j a d a   ijtim o iy   y e tu k   sh a x s  s ifa tid a  
q a b u l   q ilin g a n ,  t u r l i  t a d b i r   va  m a r o s im la r d a   u n in g   h a q li 
is h tir o k c h i  sifa tid a   q a tn a s h is h i  m u m k in   b o l g a n ,   y a ’ni  u n in g   ij­
tim o iy   j ih a td a n   b a lo g ‘a tg a   yetganligi  ja m o a tc h ilik   to m o n id a n  
q a b u l  q ilin g a n .  B u  ja r a y o n   sh ax sn in g   o ld ig a  o ila   va  ja m iy a t  o l- 
d id a   o ‘zig a   xos  m a s ’u liy a t  y u k lag an ,  m a s ’u liy a tn i  h is  q ilish   esa 
u n in g   p six o lo g ik   y e tu k lig i  a lo m a tla rid a n   b iri  b o ‘lib   x iz m a t  q il- 
g a n .
E n d i  sh u   x u s u s iy a tla r n i  b u g u n g i  k u n   y o s h la rid a   k o ‘rib

---

ch iq a y lik .  U la r   12— 13  y o s h la rd a   jin s iy   (fiz io lo g ik )  y e tu k lik k a
e ris h a d ila r  (b u   h a q d a   k e y in ro q   t o ‘x ta lib   o ‘ta m íz ) ,  b i r o q   u la r 
b ir o r - b ir   k a s b - h u n a r  egasi  b o l i b ,   m u s ta q il  is h la b ,  o ‘z in i  va 
o ila sin i  iq tiso d iy   jih a td a n   t a ’m in la y   o la d ig a n   b o ‘lish i  u c h u n , 
av v a lo   m a k ta b n i  b itirish i,  s o ‘n g   u   yoki  b u   k a s b - h u n a r   k olleji 
y o k i  litse y d a   o ‘q ib ,  b iro r- b ir  k a sb n i  e g a lla sh i  k e ra k .  B u n in g  
u c h u n   9  yil  m a k ta b d a ,  3  yil  k o llej  y oki  litse y d a   o ‘q is h i  z a ru r 
b o ‘ladi.
12  yillik   b a rc h a   u c h u n   m a jb u riy   t a ’lim d a n   s o ‘n g   y o s h - 
la rim iz n in g   m a ’lu m   b ir  q ism i  o ‘q is h n i  o liy   o ‘q u v   y u rtla rid a  
d a v o m   e ttira d i.  B u n d a n   k o ‘rin ib   tu r ib d ik i,  y o s h la r im iz n in g  
iq tis o d iy   m u s ta q illik k a   e r is h is h la r i  u l a r n i n g   m a ’lu m   q is m i 
u c h u n   2 0 — 21,  b o sh q a la ri  u c h u n   2 3 — 25  y o sh g a   t o ‘g ‘ri  k e la d i. 
B u n d a n   ta s h q a ri,  o d a m la r n in g   tu r m u s h   ta rz i  riv o jla n is h i  b ila n  
b irg a   o ila la rin in g   k u n d a lik   h a y o ti  o 'z g a rib ,  k iy in is h g a ,  m a is h iy  
b u y u m la rg a ,  m o d d iy   fa ro v o n lik   d a ra ja s ig a   b o ‘lg a n   e h tiy o ji  h a m  
o rtib   b o ra d i.
J a m iy a tn i  ijtim o iy -iq tis o d iy   riv o jla n ish i  s h a x s n in g   m a d a n iy  
ta k o m illa sh u v ig a ,  u   e sa   s h a x s la m i  b ir-b irla rig a   q o 'y a d ig a n   ta -  
lab lari  o sh ish ig a   v a  s h a x s la ra ro   m u n o s a b a tn in g   n o z ik la s h u v ig a  
o lib   k e la d i.  B u n in g   y o rq in   d a lili  sifa tid a   a jra lis h la r  m iq d o r i  o liy  
m a ’lu m o tlila r  ic h id a   u m u m iy   o ‘r ta   m a ’lu m o tlila rg a   n is b a ta n  
y u q o riro q   e k a n lig in i  e ’ti r o f  e tis h   m u m k in .
Ijtim o iy -iq tis o d iy   riv o jla n ish i  y u q o ri  s a v iy a d a   b o ‘lm a g a n  
ja m iy a td a g i  o ila   a ’z o la ri  o ‘z la r in in g   o ilav iy   y u m u s h la r in in g   a k - 
sa riy a tin i  q o ‘ld a   b a ja ra d ila r.  U n g a   o ila n in g   b a r c h a   a ’z o la ri  va 
b irin c h i  n a v b a td a   fa rz a n d la r  m u m k in   q a d a r   k o ‘p   j a l b   q ilin a d i. 
O ila   ish la rin i  b a ja rish d a g i  u m u m iy   fa o liy a t  y o s h la r d a   m a ’lu m  
m a la k a la rn i,  sh u   ju m la d a n   o ila d a g i  te g ish li  ro lla rn i  b a ja r is h n i, 
o ila d a   b ir-b irla ri  b ila n   q a n d a y   m u lo q o td a   b o ‘lish   m a la k a la rin i, 
o ila d a   h a r  b ir  sh ax sn in g   iy e ra rx ik   m av q ey ig a  k o ‘ra   o ‘z   h u q u q  
v a  v a z ifa la rin i  a n iq la b   o lish g a  im k o n   b e ra d i.
M o d d iy   t a ’m in o t,  y u q o ri  m a d a n iy   sav iy a  e s a   sh a x s n in g  
b o s h q a   shax sg a  q o ‘y g an   ta la b in i,  sh u   j u m la d a n   o ila d a   y a n a d a  
k u c h a y tira d i.  O ila  a ’z o la rin in g   o £z a ro   m u lo q o td a   b o ‘lish   v a q ti 
m iq d o rin i  q isq a rtira d i.  B u  e sa   k o ‘p g in a   y o s h la r  u c h u n   o t a - o n a  
o ilasi  sh ax siy   oilasiga  n a m u n a   v a z ifa sin i  b a ja ra   o lm a s lig ig a   o lib  
k e la d i.
S h u la rd a n   k o 'r in ib   tu r ib d ik i,  b u n d a n   100  y illa r   o ld in g i 
y o s h la r  16— 18  y o sh id a   o ila   q u rs a la r,  u la r  s h u   v a q tg a   k elib

---

o ila v iy   h a y o t  u c h u n ,  m u v a ffa q iy a tli  tu rm u s h   k e c h irib   k e tish la ri 
u c h u n   z a r u r   b o l g a n   y e tu k lik   d a ra ja la rin in g   b a rc h a s ig a   e ris h - 
g a n l a r ,  b u   e s a   u la r n in g   o ila v iy   h a y o tla r id a   y u z a g a   k e lish i 
m u m k in   b o 'lg a n   m u a m m o la r n in g   b a r ta r a f  e tilish ig a   aso s  b o ‘lib 
x iz m a t  q ilg a n .
B u g u n g i  y o s h la r im iz   e s a   y u q o r id a   b a y o n   e tilg a n id e k , 
12— 13  y o s h la rid a   jin s iy   b a lo g ‘atg a  y e ta d ila r  va  a k s a riy a t  h o l- 
la r d a   o r a d a n   7 — 8  yil  o 'tg a n d a n   s o ‘ng,  y a ’n i  q iz la r  19—20 
y o s h d a ,  y ig itla r  e sa   2 1 — 22  y o s h d a   o ila   q u ra d ila r.  B u  v a q td a  
e s a   u l a r   n a   iq tis o d iy   j i h a t d a n ,  n a   ijtim o iy   ji h a t d a n   v a  n a 
p s ix o lo g ik   j i h a td a n   o ila v iy   h a y o tg a   ta y y o r  b o ‘la d ila r.  B u n d a y  
h o l a t l a r   s h u b h a s iz ,  u la rn in g   o ilav iy   h a y o tla rid a   o ld in g i  te n g - 
d o s h la r i  h a y o tid a   k u z a tilm a g a n   m u a m m o la m i  k e ltirib   c h iq a r a - 
d i.  B u n d a n   ta s h q a r i,  ja m iy a t  ta ra q q iy o tin in g   b u g u n g i  h o la ti 
h o z irg i  z a m o n   o ilasi  o ld ig a   o ‘zig a  xos  y an g i  ijtim o iy   v a z ifa la m i 
h a m   y u k la y d ik i,  b u l a r n i n g   b a r c h a s i  h o z irg i  y o s h la r im iz n i 
o ila v iy   h a y o tg a   m a x s u s   ta y y o r la s h   m a s a la si  e n g   d o lz a r b  
m a s a l a l a r d a n   b iri  b o klis h lig in i  t a q o z o   q ilm o q d a .  S h u n in g  
u c h u n   h a m   s o ‘n ggi  15— 20  yil  d a v o m id a   d u n y o n in g   b a rc h a  
riv o jla n g a n   m a m la k a tla r id a ,  ju m la d a n ,  b iz n in g   re s p u b lik a m iz d a  
m u s t a q i ll i k k a   e r is h g a n im iz n in g   d a s tla b k i  y illa r id a n o q ,  o ila  
m a s a la la r ig a ,  y o s h la rn i  o ila v iy   h a y o tg a   ta y y o rla s h ,  o iia la rd a  
k o m il  sh a x s n i  s h a k lla n tiris h   m a sa la la rig a   a lo h id a   e ’tib o r   b erib  
k e l i n m o q d a .tU m u m a n   in s o n iy a t  ja m iy a ti  to b o ra   ta ra q q iy   etib  
b o r a v e r a r   e k a n ,  o ila   m a s a la la rin in g   d o lzarb lig i  h a m   sh u n g a  
m o s   ra v is h d a   o rtib   b o ra v e ra d i  v a  o ila g a   b o 'lg a n   e ’tib o r   h a m  
k e c h a   v a   b u g u n g a   q a r a g a n d a   erta g a   y a n a d a   y u q o riro q   b o ‘ladi. 
C h u n k i  o ila   ja m iy a tn in g   k ic h ik   b ir  k o ‘rin ish i  b o ‘lib,  u   q a n c h a  
i n o q ,  a h i l  v a  m u s ta h k a m   boM sa,  ja m iy a t  h a m   s h u n c h a lik  
q u d r a t l i   b o 'l a d i .  
Bu 
k e ltir ilg a n   o m illa r   y o s h la rg a   « O ila  
p six o lo g iy a s i»   k u rsin i  o ‘q itis h n in g   d o lz a rb lig in i  ifo d ala y d i.
« O ila   psix o lo g iy asi»   k u rs in in g   y a ra tilish i  va  u n in g   o ‘quv 
p r e d m e t la r i   q a to r id a   m a k ta b ,  k o lle j,  lits e y la rd a  
0
‘tila d ig a n  
d a r s l a r   j a d v a lig a   k iritilis h i  h a m   R e s p u b lik a m iz   h u k u m a ti 
t o m o n i d a n   y u ritila y o tg a n   k u c h li  ijtim o iy   siy o sa tn in g   m a n tiq iy  
va  m a z m u n iy   d a v o m id ir.

---