"psixologiya"

 
2. Psixologiya fanining predmeti haqidagi tasavvurlar taraqqiyotining 
asosiy bosqichlari. 
Psixologiya  tashqi  olamni  faol  ravishda  sezgilar,    idrok,    tafakkur,  
hissiyot  va  boshqa  shaklda  aks  ettiruvchi  psixik  jarayonlar  va  psixik  xodisalar 
haqidagi  fandir.    Ko’p  asrlar  davomida  psixologiya  tavsifiy  bilimlar  sohasi 
sifatida shakllandi.   
         Qadimgi  zamonlardan  boshlab  ijtimoiy  hayot  ehtiyojlari  har  bir  kishidan 
boshqa  kishilarning  psixologik  xususiyatlarini,    ularning  xarakterlarini,    xulq-
atvorini  o’rganishni  va  hisobga  olishni  taqoza  qilgan.    Hayot  davomida 
boshqalarning  xulq-atvorini  kuzatish,    ulardan  amalda  foydalanishga  intilish 
jarayonida  kishi  ruhiy  olamida  (psixikasida)  ko’p  tushunarsiz,    ba’zan  sirli 
xodisalarga  duch  kelganlar.    Bunday  xodisalar  jonning  ishi  deb  tushunilgan.  
Ularning  tasavvuricha,    jon  o’z  mohiyatiga  ko’ra  o’lmas,    boqiy,    ko’rinmas,  
hidsiz,    ilohiy  (xudo  tomonidan  berilgan)  xususiyatdir.    Tana  jon  uchun 
vaqtinchalik joy.  Jon tanadan chiqib ketishi,  qaytib kelishi mumkin,  jon tanani 
boshqaradi  deb  hisoblaganlar.    Kishilar  hayotida  uchraydigan  (masalan,    tush 
ko’rish,    alahsirash,    jahl,    o’lim  va  h.  k.  )  xodisalar  jonning  faoliyati  va 
xususiyati bilan tushuntirilgan.  Masalan,  tush ko’rish  - jonning tanada chiqib 
ketishi  va  boshqa  jonlar  bilan  uchrashishi,    o’lim  -  jonning  qaytib  kelmasligi 
bilan  tushuntirilgan.    Jonning  o’zini  turlicha  tasavvur  qilganlar.    Gretsiyalik  
mutafakkirlardan  Geraklit  (eramizdan  oldingi  VI  asr)  jonni  "uchquncha"dan,  
Demokrit  (eramizdan  oldingi  V  asr)  "olov  atomi"dan  iborat  deb  hisoblaganlar.  
Shu  bilan  birga  tabiatni  o’rganish,    aniq  va  tibbiy  fanlardagi  rivojlanish,    kishi 
tanasi  tuzilish  haqidagi  bilimlarning  boyishi  natijasida  psixika  (jon)  haqidagi 
bilimlar  ham  ilmiylashib  borgan.    Eramizdan  oldingi  VI  asrda  yashab  o’tgan 
grek  vrachi  Alkmeon  anatomiya  hamda  tibbiyot  sohasidagi  tajribalarga 
asoslanib,    psixikaning  organi  MIYA  degan  fikrni  ilgari  surdi.    Keyinchalik 
ko’pchilik olimlar (shu jumladan Aristotel ham) psixikaning asosiy organi yurak 
bo’lsa kerak degan fikrni himoya qilganlar.  "Medisina fanining otasi" Gippokrat 
(eramizdan oldingi V asr) temperament haqidagi (sharqda temperament "mijoz" 
deb  yuritilgan)  ta’limotni  yaratdi.    Ularning  fikricha  kishi  temperamenti  kishi 
tanasidagi  "sharbatlar"  (suyuqliklar)  aralashmasi  va  ularning  nisbati  bilan 
tushuntirilgan.    Shunday  qilib  psixikani  ilmiy  tushunishda  ilmiy  tushunishga 
katta qadam qo’yilgan.   

---

6 
 
Ko’pchilik adabiyotlarda psixologiya fanining asoschilaridan biri ("otasi") 
makedoniyalik mutafakkir Aristotel (eramizdan oldingi IV asr) deb ko’rsatiladi. 
Aristotel  jonning  rivojlanishi  tirik  tabiatning  rivojlanishi  bilan  muvofiq  boradi 
degan g’oyani ilgari surdi va himoya qildi.  Unga qadar jon va tirik tana ikki xil 
narsa  deb  qaralar  edi.    Aristotel  jon  va  tananing  birligi  haqidagi  g’oyani 
maydonga tashladi.  U psixika haqidagi fikrlarini "Jon haqida" nomli risolasida 
aks  ettirdi.    Bu  risola  psixologiya  fani  sohasida  maxsus  yozilgan  birinchi  asar 
hisoblanadi.    Aristotel  tomonidan  yoritilgan  sezgilar,    ularning  turlari,  
assosiasiyalar  haqidagi  fikrlar  bugungi  kunda  ham  o’z  dolzarbligini  yo’qotgani 
yo’q.   
Eramizdan  oldingi  II  asrda  rimlik  vrach  Galen  fiziologiya  va  medisina 
sohasida  erishilgan  yutuqlarni  umumlashtirib,    psixikaning  fiziologik  asoslari 
haqidagi tasavvurlarni birmuncha boyitdi. 
XVII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni ochib 
berdi.  Tana va jonni tushunish sohasida tubdan o’zgarishlar yuz berdi.  Inson 
tanasi mashinaga o’xshatiladi.  Tana ham mashina singari ishlaydi deb qaraladi.  
Buyuk fransuz mutafakkiri Dekart hatti-harakatlarning reflektor ("refleks" so’zi 
fransuz  tilidan  kirib  kelgan  bo’lib  "aks  ettirish"  degan  ma’noni  anglatadi) 
xarakteri haqidagi g’oyani ilgari surdi.   
XIX  -XX  asrga  kelib  barcha  fanlar  sohasida  (ayniqsa  biologik  va  aniq 
fanlar)  erishilgan  yutuqlar  ta’siri  ostida  psixologiya  fanida,  psixikani 
tushunishda juda katta o’zgarishlar ro’y berdi.   
XIX  -  XX  asrda  psixologiya  mustaqil,  eksperimental  fan  sifatida 
rivojlandi.  Bunga  tabiiy  fanlar  sohasida,  ayniqsa  biologiya,  sezgi  organlari 
fiziologiyasi, 
psixofizika 
va 
psixofiziologiya, 
oliy 
nerv 
faoliyati 
fiziologiyasining  rivojlanishi,    hamda  psixologiyaga  pedagogika,    medisina,  
ishlab chiqarishning talabining kuchayishi sabab bo’ldi.   
Psixologiyaning  fan  sifatida  rivojlanishi  tarixini  to’rt  bosqichga  bo’lish 
mumkin:  
I.    Psixologiya  jon,    ruh  haqidagi  fan  sifatida.    Psixologiyaga  bundan  2500  yil 
avval  shunday  ta’rif  berilgan.  U  davrda  inson  hayotidagi  ko’plab  tushunarsiz 
voqyealarni jon, ruh va uning xususiyatlariga bog’lab tushuntirishga uringanlar.   
II.    Psixologiya  ong  haqidagi  fan.    Tabiiy  fanlarning  rivojlanishi  ta’siri  ostida 
XVII asrda paydo bo’ldi.  Kishining fikrlash,  his qilish,  istaklarining namoyon 
bo’lishini  ong  deb  atadilar.    Psixologiya  fanining  eng  asosiy  tadqiqot  metodi 
o’z-o’zini kuzatish va tahlil qilish hisoblangan.   
III.    Psixologiya  xulq-atvor  haqidagi  fan  sifatida  XX  asrda  shakllangan  bo’lib,  
psixologiyaning  asosiy  vazifasi  bevosita  kuzatish  imkoniyati  bo’lgan  psixik 
xodisalar,    ya’ni  kishining  xulq-atvori,    harakatlari,    reaksiyasi  kabilarni 
o’rganish  hisoblangan.    Kishining  hatti-harakatlari  ostida  yotgan  motivlar 
hisobga olinmagan.   
IV.  Psixologiya  psixik  faktlarni,    psixik  xodisalarning  mexanizmlari  va 
qonuniyatlarini  o’rganuvchi  fan  sifatida.    Hozirgi  zamon  psixologiya  fani 
psixologiyaning  fan  sifatida  rivojlanishi,    falsafa,    tabiiy  va  tibbiy  fanlar,  aniq 
fanlar sohasidagi ko’plab boy tajribalarga asoslanib shakllangan.   

---