"psixologiya"

 
2. Shaxsning tuzilishi. 
 Shaxs xususiyatlarining tuzilishida odatda,  uchta tarkibiy qism ajratiladi.  
1)  biologik  (temperament,    tana  tuzilishi,    jinsi).    2)  psixologik  (xarakter).    3) 
ijtimoiy  (ijtimoiy  tajriba,    shaxs  yo’nalishi,    dunyoqarashi,    e’tiqodi,  
qadriyatlari,  intellekti) 
Shaxsning psixologik tuzilishi,  psixologik xususiyatlarining birikmasi har 
bir  konkret  odamda  barqaror  birlikni  tashkil  etadi,    bu  esa  shaxs  psixologik 
tuzilishining  nisbatan  doimiyligi  deb  qaralishi  mumkin.    Psixik  holatlar  doim 
o’zgarib tursa  ham,  har turli ijtimoiy guruhlarda va har hil hayotiy vaziyatlarda 
odam o’z zimmasiga olgan rollari bilan bog’liq holda xulq–atvori o’zgarib tursa 
ham,  yoshning o’zgarib borishi va hokazolari bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar 
sodir  bo’lsa  ham  shaxsning  psixik  qiyofasi  ma’lum  darajada  barqaror  bo’lib 
qolaveradi.   
Shaxsning  psixologik  tuzilishiga  ikki  xil  qarash  mavjuddir.    Bir  guruh 
olimlar  shaxs  tuzilishini  faqat  biologik  faktorlar  (anatomik  –  fiziologik 
tuzilishga)  bog’lab  tushuntirsalar,    boshqalari  faqat  ijtimoiy  faktorlarga 
bog’laydilar.  Aslida shaxs tuzilishida ikki faktorning ham roli bor.  Lekin shaxs 
tuzilishi va uning shakllanishida ijtimoiy faktornnig roli kattadir.  Chunki shaxs 
ijtimoiy kategoriyadir.   
Bundan  tashqari,    shaxs  faolligining  manbai  masalasida  ham  ikki  xil 
qarash  mavjuddir.    Birinchi  guruh  tarafdorlari  shaxs  aktivligini  biologik 
faktorlarga  bog’laydilar.    Shaxsning  shakllanishini  va  faolligini  biologik 
faktorlarga  bog’lovchilardan  eng  ommaviysi  freydizm  bo’lib  hisoblanadi.    Bu 
ta’limotning  asoschisi  avstriyalik  vrach  va  psixolog  Zigmund  Freyd  bo’lib,  
uning ta’limotiga ko’ra shasx psixologik hayotining asosini jinsiy lazzat olishga 
qaratilgan tug’ma,  ongsiz mayllar tashkil etadi.   
Freydning ba’zi shogirdlari uning bu ta’limotiga qarshi chiqqan.  Masalan,  
Adolf  Adler  (1870  –  1937)  ning  fikricha,    shaxs  psixologik  hayotining  asosini 
seksual  mayl  emas,    balki  ustunlikka,    hokimiyatga,      boshqa  kishilar  ustidan 
hukmronlik qilishga bo’lgan tabiiy mayl tashkil etadi.   
Vaholanki,    shaxs  faolligining  manbai  turli  ehtiyojlardir.    Mana  shu 
ehtiyoj odamni ma’lum tarzda va ma’lum yo’nalishda harakat qilishga undaydi.  

---

 
22 
Ehtiyoj shaxs faolligining manbai sifatida namoyon bo’ladigan va uning konkret 
yashash sharoitiga bog’liqligini ifodalovchi holatdir.   
Shaxs ehtiyojlaridan tashqari,  qiziqishlarga ham ega bo’ladi.  Qiziqishlar 
deganda odamning bilish jarayoni bilan bog’liq ehtiyojlarining hissiy namoyon 
bo’lishi  tushuniladi.    Bilish  ehtiyojlarini  qondirish  bilimlardagi  kamchiliklarni 
to’ldirishga,    sharoitga  yaxshiroq  moslashishga,    o’zi  uchun  ahamiyatli 
narsalarni tushunishga yordam beradi.   
Faoliyat  jarayonida  qiziqishlarning  roli  nihoyatda  kattadir.    Qiziqishlar 
mazmuniga,    maqsadiga,    kengligi  va  mustahkamligiga  qarab  klassifikasiya 
qilinishi mumkin.   
Shaxs o’z e’tiqodiga ham ega bo’ladi.  E’tiqod shaxsning o’z qarashlari,  
prinsiplari,    dunyoqarashlariga  mos  ravishda  harakat  qilishga  undovchi 
anglangan ehtiyojlar yig’indisidir.  E’tiqodli kishi Hech qachon o’z prinsiplari,  
qarashlari,    maqsadlaridan  chekinmaydi.    Hozirgi  tarbiyamizdan  maqsad  ham 
e’tiqodli,  iymonli,  ma’naviy yetuk kishilarni tarbiyalab yetishtirishdir.   
Shaxsda tilaklar ham mavjud bo’ladi.  Tilak hatti–harakat motivi bo’lib,  u 
kishini  harakat  qilishga  undaydi.    Tilak  niyat,    orzu,    ehtiros  shakllarida 
namoyon  bo’lishi  mumkin.    Ular  yuksak  va  past  bo’lib,    odamlar  faoliyati  va 
jamiyat hayotida turli rol o’ynashi mumkin.   
Qiziqishlar,    ehtiyojlar,    e’tiqodlar,    tilaklar  anglanilgan  harakatlardir.  
Lekin  insonda  anglanilgan  motivlardan  tashqari,    anglanilmagan  mayllar  ham 
borki,  inson hayotida katta ahamiyatga egadir.