"psixologiya"

2. Ehtiyojlar va ularning turlari. 
Ehtiyoj turlari haqida Abraham Maslou konsepsiyasi. Olimlarning fikricha,  
har  qanday  motivasiyaning  asosida  ehtiyoj  yotadi.    Ehtiyoj  –  bu  individning 
rivojlanishi  va  faol  darajada  o’zini  namoyon  qilishining  sharoitlarga  bog’liq 
bo’lgan  omilidir.    Ehtiyojlar  quyidagicha  farqlanadi:  biologik;  fiziologik; 
psixologik; ijtimoiy.  
Rus  olimi  R.    Nemov  shaxsdagi  motivasion  sohani  quyidagicha  tasavvur 
qiladi. Umuman,  har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni ikki guruhga bo’lish 
mumkin: 
1. 
Biologik  ehtiyojlar  —  bu  —  fiziologik  (tashnalik,    ochlik,    uyqu),  
jinsiy,  moslashuv ehtiyojlari.  
2. 
Ijtimoiy ehtiyojlar — bu — mehnat qilish,  bilish,  estetik va ahloqiy-
ma’naviy ehtiyojlar.  
Ehtiyojlarni biologik hamda ijtimoiy turlarga bo’lganimiz bilan shu narsani 
unutmasligimiz  lozimki,    shaxsdagi  har  qanday  ehtiyojlar  ham  ijtimoiylashgan 
bo’ladi,  ya’ni,  ular o’sha jamiyat va muhitdagi qadriyatlar,  madaniy normalar 
va insonlararo munosabatlar xarakteriga bog’liq bo’ladi.  Masalan,  eng tabiiy va 
tushunarli hisoblangan bizning yemishga-ovqatga bo’lgan ehtiyojimizni olsak, u 
ham konkret muhitga qarab turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi.  Yana misol 
uchun,  to’y marosimlari yoki juda to’kin dasturxon atrofida o’tirgan odam nima 
uchun shunchalik ko’p ovqat iste’mol qilib yuborganini bilmay qoladi.  Agar bu 
tabiat qo’yni yoki paxta dalasidagi xashar bo’lsa-chi,  bir burda issiq non ham 
butun  tanaga  rohat  baxsh  etuvchi  malham  bo’lib,    ochlikni  bilintirmaydi.  
Kamtarona  dasturxondan  ovqat  yeb  o’rgangan  kishi  oz-oz  yeyishga  o’rgansa,  
yoshligidan normadan ortiq yeb o’rgangan odam vrach oldiga borib,  o’zi uchun 
ozdiruvchi  dori-darmon  so’rasa  so’raydiki,    lekin  uyda  o’zi  yemishini  nazorat 
qilishi  kerakligini  bilmaydi.    Demak,    bu  ham  madaniyatga,    etikaga,    oila 
muhitiga bevosita bog’liq narsa ekan-da.  
Abraham Maslou (Abraham Maslow) (1908-1970) – mashhur amerikalik 
psixolog,    psixiatr  va  gumanistik  psixologiya  vakili  bo’lib,    u  gumanistik 

---

 
29 
psixologiyaning  asosiy  g’oyalaridan  saqlanib  qolingan  psixotahlil  va 
bexiviorizm  yo’nalishlarini  o’zaro  bir-biridan  namoyishkorona  ajratib  turuvchi 
“uchinchi kuch” atamasini kiritgan olimdir.  
A.  Maslou  “Sabablar  va  shaxs”  (1954)  kitobida  o’ziga  xos,    noyob 
konsepsiyani taklif  etgan bo’lib,   unga ko’ra  insonlar  –  ehtiyojlar,    mayllar va 
qobiliyatlarning  nasliy  psixologik  tizimiga  ega  bo’lib,    ular  odatda  jamiyat 
ravnaqi uchun xizmat qiladilar.  
A.  Maslouning  fikricha,    sog’lom  rivojlanish  uchun  bizning 
qobiliyatlarimizni faoliyatlarda amalga oshirish,  ko’rsatish darkor,  zero,  psixik 
bo’zilishlarning  alomati  ana  shu  ichki  imkoniyatlar,    qobiliyatlarni  tormozlash 
yoki shu qobiliyatlarni ro’yobga chiqarmaslik natijasida paydo bo’ladi.  
A. Maslou mashhur ehtiyojlar iyerarxiyasi chizmasini yaratgan bo’lib,  bu 
unga  ko’plab  e’tirozlar  va  e’tiroflarni  olib  keldi.    Unga  ko’ra  dastlabki  shart,  
ya’ni asosiy fiziologik ehtiyojlar (ochlik,  chanqoqlik) yuqori ustun hisoblangan 
ehtiyojlardan  (o’z-o’zini  hurmat  qilish  va  o’zini  ro’yobga  chiqarish)  oldin 
qondirilishi  kerakdir.    O’zini  o’zi  ro’yobga  chiqarishning  aniq  turlari  inson 
xarakteriga bog’liq holda o’zgarib boradi.  
A.  Maslou  nazariyasining  tanqidchilari  uning  fikrlaridagi  validlik 
darajasiga  ishonqiramay  qaradi.    Ularning  fikricha,    tashqi  chiroyiga  qaramay,  
A.  Maslou  nazariyasi  ilmiy  asosga  ega  emas  va  dalil,    isbotlar  bilan  qo’llab-
quvvatlanmagan.    A.  Maslouning  o’zi  esa  bu  nazariyani  eksperimental 
tomondan  muvaffaqiyatli  deya  olmasa-da,    lekin  u  ko’p  odamlarning  shaxsiy 
tajribalari  bilan  mos  keladi  va  ularga  hayot  mazmunini  anglashga  yordam 
bergan,  deb ta’kidlaydi.  
A. 
Maslou 
ehtiyojlar 
iyerarxiyasi 
bo’yicha 
bixevioristlardan 
birinchilardan  bo’lib  o’z  ishlarida  insoniy  ehtiyojlarni  qanchalik  murakkab 
ekanligini  va  motivasiyaga  ta’sirini  yaratib  beradi.    1940  yilda  o’zining 
motivasiya nazariyasini yarata turib,  A. Maslou shuni tan oladiki,  insonlar turli 
xil ehtiyojlarga ega va bu ehtiyojlarni beshta asosiy toifaga ajratish mumkin.  
Shunday qilib,  A. Maslou ehtiyojlarning iyerarxik modelini yaratgan (1-
rasm).  Uning tushunishicha,  odamlar ehtiyojning ko’plab turlarini boshlaridan 
kechiradilar.  Muallif ularni bir necha guruhga bo’lib tahlil qilgan: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-rasm.  A. Maslouning ehtiyojlar iyerarxiyasi