"psixologiya"

     3-guruh uchun tarqatma material 
Shaxs shakllanishi va taraqqiyoti.  
Shaxs  ijtimoiy,    konkret  –  tarixiy  sharoitlarda  yashashi,    ta’lim-tarbiya 
olishi  tufayli  tarkib  topadi.    Shaxs  taraqqiyotining  harakatlantiruvchi  kuchi 
nimadan  iborat?  Bu  masalani  hal  qilish  yuzasidan  psixologiya  tarixida  ikkita 
oqim mavjud bo’lib,  ulardan birinchisi shaxs psixik taraqqiyotining biogenetik 
konsepsiyasi,  ikkinchisi esa sosiogenetik konsepsiyasidir.   
Biogenetik  konsepsiyaga  ko’ra  inson  shaxsining  taraqqiyoti  biologik 
faktor,    ya’ni  nasliy  faktor  bilan  belgilanadi.    Bu  konsepsiyaga  ko’ra,    odam 
psixik faoliyatining shakllarigina emas,  balki bu faoliyat shakllarining mazmuni 
ham go’yo tug’ilishidan peshonasiga yozib qo’yilgan emish,  odamning psixik 
taraqqiyot  bosqichlari  va  ularning  yuzaga  kelish  tartiblari  avvaldan  belgilanib 
qo’yilgan emish.  Biogenetiklar pedagoglardan bolada taqdir yo’li bilan qanday 
shaxsiy  sifatlar  yuzaga kelishini bilib turishni,   lekin ularning yuzaga  kelishiga 
qarshilik qilmaslikni,  aksincha yordam berishni talab qiladilar.        
Sosiogenetik konsepsiya shaxsning taraqqiyotini uning atrofidagi ijtimoiy 
muhitga  bog’lab  tushuntiradilar.    Ularning  aytishicha  «odam  ijtimoiy  muhit 
nusxasidir».  Sosiogenetik ham biogenetiklar singari rivojlanayotgan odamning 
shaxsiy  faolligini  inkor  qiladilar.    Odam  faqat  atrofidagi  muhitga 
moslashadigan,    passiv  rol  o’ynaydigan  mavjudot  deb  qaraydilar.    Agar 
sosiogenetik konsepsiyani to’g’ri deb bilsak,  u holda nima sababdan ba’zi holda 
bir  hil  muhitda  har  hil  odamlarning  yetishib  chiqishi  tushunib  bo’lmaydigan 
masala bo’lib qoladi.   
Shaxs  taraqqiyotini  harakatlantiruvchi  kuchlar  muammosini  hal  qilishda 
dialektika  ta’limotiga  asoslanish  lozim.    Shaxsning  faolligi  odamni  anglangan 
yoki anglanmagan motivlarining murakkab sistemasi orqali faoliyatga undovchi 
ehtiyojlar  yig’indisiga  bog’liqdir.    Biroq  ehtiyojlarni  qondirish  jarayoni  ichki 
qarama–qarshiliklarga ega bo’lgan jarayondir.  Odatda ehtiyojlar paydo bo’lishi 
bilanoq  qondirilmaydi.    Ehtiyojlarni  qondirish  uchun  moddiy  vositalar,  
shaxsning faoliyatga ma’lum darajada tayyor bo’lishi,  bilimlar,  ko’nikmalar va  
shu kabilar zarurdir.   
Shaxs taraqqiyotida irsiyat va muhitning rolini to’la inkor qilib bo’lmaydi,  
balki  har  ikkisining  ham  ma’lum  darajada  o’z  o’rni  bor.    Lekin  shaxs 
taraqqiyotini belgilovchi asosiy omil  ta’lim–tarbiya bo’lib hisoblanadi.