"psixologiya"


H  a  yo  l    t  u  r  l  a  r  i



Download 1,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet146/253
Sana28.04.2020
Hajmi1,78 Mb.
#47964
1   ...   142   143   144   145   146   147   148   149   ...   253
Bog'liq
psixologiya

H  a  yo  l    t  u  r  l  a  r  i.  Hayol  yaratgan  obrazlarining  mazmuni  jihatdan 
tasavvur  hayol  va  ijodiy  hayolga  bo’linadi.  Tasavvur  hayol  deb  xozir  yoki 
o’tmishda bo’lgan bo’lsada, lekin hali bizning tajribamizda uchramagan va biz 
idrok  qilmagan  narsa  va  xodisalar  to’g’risida  tasavvur  va  obrazlar  yaratishdan 
iborat bo’lgan hayol turiga aytiladi. 
 
O’quvchilar  bilimilarni  o’zlashtirishda  tasavvur  hayol  obrazlaridan  keng 
foydalanadilar. Chunki o’qituvchining tarix, geografiya, adabiyot materiallarini 
gapirib,    tasvirlab  berishi  asosida  o’quvchilar  u  narsalarning  obrazlarini  ko’z 
oldilariga keltiradilar va o’zlashtiradilar. 


 
125 
 
Ijodiy hayol deb bizning tajribamizda bo’lmagan va voqyelikning o’zida 
ham  uchramagan  narsa  va  xodisalar  haqida  tasavvur  va  obrazlar  yaratishdan 
iborat  bo’lgan  hayol  turiga  aytiladi.    Ijodiy  hayol  tufayli  san’at,    adabiyot,  
texnika sohalarida yangiliklar yaratiladi. Chunki ijodiy hayol obrazlari tamoman 
yangi,  original obrazlar bo’ladi.   
 
Ijodiy  hayolning  o’ziga  xos  xususiyati  shundaki,  avvalo  yaratilayotgan 
obraz haqiqatda yo’q, biron yangi obraz bo’ladi. So’ngra jamiyatning yoki shu 
kishining  extiyojlari  shu  obrazning  yaratilishiga  kishini  rag’batlantiradi.  Ijodiy 
hayol  so’zlarda  va  moddiy  narsalarda  gavdalantiriladi.  Orzu  va  shirin  hayol 
surishlar ijodiy hayolning alohida turlaridir. 
 
Orzu  ijodiy  hayolning  kelajakka  qaratilgan  faoliyatidir.  Demak,  u  orqali 
istiqbol obrazlari yaratiladi. 
 
Hayol o’zining paydo bo’lishiga ko’ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo’ladi. 
 
Ixtiyorsiz  hayolda  oldindan  belgilangan  maqsad  bo’lmaydi,    unda  iroda 
faol ishtirok etmaydi,  obrazlar o’z-o’zidan paydo bo’ladi. 
 
Ixtiyorsiz  hayol  avvalo  shu  paytda  qondirilmagan  extiyoj  tufayli  hosil 
bo’ladi.  Masalan,  kishi chulu-biyobonda ketayotib qattiq chanqasa, uning ko’z 
oldiga vodaprovod, buloq,  ariq suvlarining obrazi kelaveradi.  
 
Shirin hayol surish va orzu ham ixtiyorsiz vujudga keladi.  Kechasi uxlab 
yotgandagi tush kurish tufayli xilma-xil obrazlarning ko’z oldimizga kelishi ham 
ixtiyorsiz hayol materiallaridir.   
 
Ixtiyoriy hayol surishda kishi oldiga qo’ygan maqsadi asosida hayol surib, 
ataylab obrazlar yaratadi.  Masalan,  yozuvchining yangi asar yaratishida surgan 
hayollari  ixtiyoriy  hayoldir.  Umuman  olganda,  san’at  asarlarining  barchasi 
ixtiyoriy hayol natijasidir. 
 
Ixtiyoriy hayol birovlarning turtkisi, topshirig’i bilan ham vujudga kelishi 
mumkin. 
 
Hayol  tasavvurlari  xotira  tasavvurlariga  asoslangan  holdagina  paydo 
bo’ladi.  Masalan,  biz shu yerda suvlar,  muzlar,  sovuqlarni ko’rmaganimizda, 
ular  haqida  tasavvurga  ega  bo’lmaganimizda  edi,  shimoliy  muz  okeanini  ham 
ko’z oldimizga keltira olmagan bo’lar edik. 
 
Lekin  hayol  tasavvurlari  xotira  tasavvurlarining  ko’z  oldimizda 
gavdalanishidangina  iborat  emas,    balki  xotira  tasavvurlari  qayta  ishlanib, 
mutlaqo yangi tasavvurlar vujudga keladi. 
 
Hayolning  sintez  qiluvchi  faoliyatining  oddiy  shakli  agglyutinasiyadir. 
Agglyutinasiya      ayrim  elementlarni  yoki  bir  necha  buyumlarning  qismlarini 
bitta obraz qilib qo’shish va shularning kombinasiyasidir. 
 
Xotira  tasavvurlarini  kayta  ishlab  hayol  obrazlari  yaratishda  narsalarni 
kattalashtirish yoki kichraytirish jarayonlari vujudga keladi. Masalan,  ertaklarda 
ayrim kishilar hayol obrazlari tufayli bo’yi terakday,  qorni bo’chkaday, beliga 
qirq gaz arqon yetmaydigan qilib tasvirlanadi. 
 
Hayol  natijasida  buyumning  faqat  bir  qismini  kattalashtirish  yoki 
kichraytirish  aksentirovka  deb  aytiladi.  Bu  ko’proq  karikatura  asarlarida 
uchraydi.   


 
126 
 
Tip – individual obrazdir,  ammo bu obrazda butun bir guruh, sinf, millat 
kishilarining eng xarakterli belgilari birga qo’shilib yaxlit aks ettiriladi. 
 
Hayolning  yana  bir  xarakterli  xususiyati  shundaki,  u  uzoq-uzoqlarga 
parvoz  qila  oladi.  Hayol  obrazlari  orqali  biz  uzoq  o’tmishga  nazar  tashlab,  
tarixiy  voqyealarni,  tarixiy  shaxslarni  ko’z  oldimizga  keltirishimiz  yoki 
kelajakka  nazar  tashlab,    o’z  baxtli  kelajagimizning  obrazlari  va  ideallarini 
yaratishimiz mumkin.   
 
Bu jarayonlarning hammasi nutqimiz va tafakkurimiz bilan birga bo’ladi.  
Shuning uchun hayol jarayonlarida nutq va tafakkur katta rol o’ynaydi.   
 
Hayol  obrazlarining  vujudga  kelishi  –  bu  inson  miyasi  faoliyatining 
natijasidir.    Hayol  va  boshqa  barcha  psixik  jarayonlar  katta  yarim  sharlar 
po’stining faoliyatidir. 
 
Hayol kengligi,  mazmundorligi,  kuchi va realligi jihatdan kishilarda farq 
qiladi.  Hayolning  kengligi  voqyelikning  kishilar  hayol  faoliyati  uchun  obyekt 
bo’ladigan  sohalari  doirasi  bilan  belgilanadi.  Alisher  Navoiy,    Hamza 
Hakimzodaning  hayoli  ana  shunday  keng  hayolga  misoldir.  Masalan,    Hamza 
adabiyotning  turli  sohalarida  unumli  ijod  qila  olgan.  Chupon  hayoti,  
paxtakorlar,    bog’bonlar,    ishchilar  hayotidan  asarlar  yozadigan  yozuvchilarni 
ham keng hayolli deb aytishimiz mumkin. 
 
Hayolning mazmundorligi biror obyektga nisbatan hayolda tug’ilayotgan 
tasavvurlarning  boyligi,    xilma-xilligi  va  ma’nodorligi  bilan  belgilanadi. 
Hayolning  kengligi  ko’pincha  mazmundorlik  bilan  bog’liq  bo’lib,  keng  hayol 
mazmundor ham bo’ladi. 
 
Hayol kuchli va kuchsiz bo’ladi. Uning kuchi idrok obrazlariga qanchalik 
yaqin turishiga qarab belgilanadi. 
 
Hayol  kuchi  xissiyotga  bog’liq  bo’ladi.    Kishining  xissiyoti  qanchalik 
kuchli, extirosli bo’lsa,  hayol obrazlari ham shunchalik kuchli,  yorkin va jonli 
bo’ladi.  
 
Hayol  obrazlari  kishining  umumiy  holatiga  ham  bog’liq.    Kishi  kasal 
vaqtida hayol obrazlari kuchlirok, jonliroq bo’ladi.  Natijada gallyusinasiya yuz 
beradi.  Gallyusinasiya aslida kuchli hayol obrazlaridir.  
 
Voqyelikni  to’g’ri  aks  ettiradigan  hayol  real  hayoldir,  noto’g’ri  aks 
ettiradigan hayol xom hayoldir.  
Inson  faoliyatining  hamma  turlarida:  o’yinda,   o’qishda,   mehnatda,   fan 
va  ijodiyotda  hayolning  ahamiyati  kattadir.  Bolalikdagi  o’yinlar  –  asosan,  
bolalar  fantaziyasining  namoyon  bo’lishidir.    Bolalarning  ijodiy  o’yinlarida 
ularning organizmi kamol topadi va mustahkamlanadi, aqli, irodasi, ma’naviy va 
estetik xislari o’sadi. 
 
Hayolning bo’lishi insonning har qanday  ishni ijodiy  bajarishga  yoki  bu 
ishga  ijodkorlik  elementlarini  kiritishga  imkon  beradi.  Aks  holda  mehnatning 
har bir turi ilgari o’rganib olingan usullar va harakatlarni shunchaki takrorlash 
yo’li bilangina bajarilishi mumkin.   
 
Ilmiy  tadqiqotlarda  ham  hayol  katta  rol  uynaydi.    Chunki  turli  ilmiy 
gipotezalar hayol tufayli  yaratiladi.  Hayol  bo’lmaganda edi qishloq  xo’jaligida 
novatorlik,    texnikada  ixtirochilik  va  san’atda  yangiliklar  yaratish    mumkin 


 
127 
bo’lmagan  bo’lur  edi.    Albatta,    real  va  ijodiy  hayolgina  inson  faoliyatida  ana 
shunday ijobiy rol o’ynaydi.   

Download 1,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   142   143   144   145   146   147   148   149   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish