125
Ijodiy hayol deb bizning tajribamizda bo’lmagan va voqyelikning o’zida
ham uchramagan narsa va xodisalar haqida tasavvur va obrazlar yaratishdan
iborat bo’lgan hayol turiga aytiladi. Ijodiy hayol tufayli san’at, adabiyot,
texnika sohalarida yangiliklar yaratiladi. Chunki ijodiy hayol obrazlari tamoman
yangi, original obrazlar bo’ladi.
Ijodiy hayolning o’ziga xos xususiyati shundaki, avvalo yaratilayotgan
obraz haqiqatda yo’q, biron yangi obraz bo’ladi. So’ngra jamiyatning yoki shu
kishining extiyojlari shu obrazning yaratilishiga kishini rag’batlantiradi. Ijodiy
hayol so’zlarda va moddiy narsalarda gavdalantiriladi. Orzu va shirin hayol
surishlar ijodiy hayolning alohida turlaridir.
Orzu ijodiy hayolning kelajakka qaratilgan faoliyatidir. Demak, u orqali
istiqbol obrazlari yaratiladi.
Hayol o’zining paydo bo’lishiga ko’ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo’ladi.
Ixtiyorsiz hayolda oldindan belgilangan maqsad bo’lmaydi, unda iroda
faol ishtirok etmaydi, obrazlar o’z-o’zidan paydo bo’ladi.
Ixtiyorsiz hayol avvalo shu paytda qondirilmagan extiyoj tufayli hosil
bo’ladi. Masalan, kishi chulu-biyobonda ketayotib qattiq chanqasa, uning ko’z
oldiga vodaprovod, buloq, ariq suvlarining obrazi kelaveradi.
Shirin hayol surish va orzu ham ixtiyorsiz vujudga keladi. Kechasi uxlab
yotgandagi tush kurish tufayli xilma-xil obrazlarning ko’z oldimizga
kelishi ham
ixtiyorsiz hayol materiallaridir.
Ixtiyoriy hayol surishda kishi oldiga qo’ygan maqsadi asosida hayol surib,
ataylab obrazlar yaratadi. Masalan, yozuvchining yangi asar yaratishida surgan
hayollari ixtiyoriy hayoldir. Umuman olganda, san’at asarlarining barchasi
ixtiyoriy hayol natijasidir.
Ixtiyoriy hayol birovlarning turtkisi, topshirig’i bilan ham vujudga kelishi
mumkin.
Hayol tasavvurlari xotira tasavvurlariga asoslangan holdagina paydo
bo’ladi. Masalan, biz shu yerda suvlar, muzlar, sovuqlarni ko’rmaganimizda,
ular haqida tasavvurga ega bo’lmaganimizda edi, shimoliy muz okeanini ham
ko’z oldimizga keltira olmagan bo’lar edik.
Lekin hayol tasavvurlari xotira tasavvurlarining ko’z oldimizda
gavdalanishidangina iborat emas, balki xotira tasavvurlari qayta ishlanib,
mutlaqo yangi tasavvurlar vujudga keladi.
Hayolning sintez qiluvchi faoliyatining oddiy shakli agglyutinasiyadir.
Agglyutinasiya ayrim elementlarni yoki bir necha buyumlarning qismlarini
bitta obraz qilib qo’shish va shularning kombinasiyasidir.
Xotira tasavvurlarini kayta ishlab hayol obrazlari yaratishda narsalarni
kattalashtirish yoki kichraytirish jarayonlari vujudga keladi. Masalan, ertaklarda
ayrim kishilar hayol obrazlari tufayli bo’yi terakday, qorni bo’chkaday, beliga
qirq gaz arqon yetmaydigan qilib tasvirlanadi.
Hayol natijasida buyumning faqat bir qismini kattalashtirish yoki
kichraytirish aksentirovka deb aytiladi. Bu ko’proq karikatura asarlarida
uchraydi.
127
bo’lmagan bo’lur edi. Albatta, real va ijodiy hayolgina inson faoliyatida ana
shunday ijobiy rol o’ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: