Psixologiya

                      Idrokning  umumiy ta`rifi va uning  fiziologik asoslari               
 Idrok  -  sezgilarga  nisbatan  murakkab  va  mazmundor  psixik  jarayon  bo‟lib 
hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar xossalar va inson 
ongining  yaxlit  mazmuni,  egallangan  bilimlar,  tajribalar,  ko‟nikmalar  bir  davrning 
o‟zida namoyon bo‟lad va aks ettirishda ishtirok qiladi.  
Idrok  tushunchasining  (lotin  tilidan  -  «perceptio»  qabul  qilish)  yuqori  bosqichi 
esa  appertsentsiya  deyiladi.    Appertseptsiya  -  idrok  jarayonini  shaxsning  oldingi 
bilimlari,  shaxsiy  va  ijtimoiy  tajribalari,  qiziqishlari,  motivatsiyasi,  ehtiyojlari  va 
odatlari,  umuman,  ruhiy  hayotning  barcha  mazmuni  bilan  belgilanishidir. 
Appertseptsiya hodisasi tufayli odamlar o‟zaro idrokining mazmuni bilan bir-birlaridan 
muayyan darajada tavofutlanadilar, ya‟ni ular aynan bir xil narsani o‟zini ilm saviyasi, 
maslagi,  pozitsiyasi,  dunyoqarashi  va  ijtimoiy  kelib  chiqishiga  asoslangan  holda 
turlicha idrok qiladilar hamda aks ettiradilar. Masalan, «ildiz» tushunchasini biologlar 
o‟simliklarning  moddiy  asosi  sifatida,  matematiklar  sonlarning  ildiz  ostidagi 
ko‟rinishida, ijtimoiy nuqtai nazardan qarindosh-urug‟chilik shaklida namoyon bo‟ladi. 
Psixologiya  fanida  idrok  muayyan  shakllarga  ajratilib  tadqiq  qilinadi,  vaqt,  harakat, 
fazo  yordami  bilan  atrof-muhitning,  biosferaning,  ijtimoiy  turmushning  mohiyati 
yuzasidan axborotlar ma‟lumotlar, xususiyatlarni aks ettiradi. 
Odatda  inson  tomonidan  vaqtni  idrok  qilish,  asosan  ruhiy  hodisalar,  holatlar, 
vaziyatlar, xususiyatlarning o‟zaro o‟rin almashinuvi tufayli namoyon bo‟ladi va o‟ziga 
xos  tuzilishi  bilan  mazkur  jarayonning  boshqa  shakllaridan  farq  qilib  turadi.  Vaqtni 
idrok  qilish  inson  tomonidan  aks  ettirilayotgan  vaqt  birligining  obektiv  (haqqoniy, 
holis)  mazmuniga,  shaxsning  unga  nisbatan  munosabatiga  boliq  bo‟lib,  xuddi  shu 
mezon orqali uning mahsuldorligi o‟lchanadi. 
Yaqqol  voqealikdagi  narsa  va  hodisalarning  tana  a‟zolarini  qabul  qilish 
analizatorlariga  bevosita  ta‟sir  etmasdan  inson  ongida  turli  obrazlarning  (ovozlarning 
eshitilishi, sharpalarning sezilishi)  xayolan,  fikran paydo  bo‟lishidan iborat idrokning 
psixopatologik  (ruhiy  xastalik)  hodisasiga  gallyutsinatsiya  deyiladi.  Gallyutsinatsiya 
hodisasi  muvaqqat  ruhiy  xastalikning  alomati  bo‟lib,  ba‟zan  qo‟rqinch  hissi  mahsuli 
hisoblanib,  bosh  miya  katta  yarim  sharlari  qobig‟idagi  qo‟zg‟alish  jarayonlarining 
nuqsonli,  sust  (patalogik)  harakati  natijasida,  goho  asab  tizimining  zaharlanishi, 
zaiflashuvi,  haddan  tashqari  toliqishi  tufayli  yuzaga  kelish  mumkin.  Gallyutsinatsiya 
hodisasi  bir  necha  xil  ko‟rinishga  ega  bo‟lish  mumkin  ularning  eng  asosiylari 
quyidagilardan iboratdir: 

---

75 
 

 
yo‟q narsalarning ko‟zga ko‟rinishi;  

  u yoki bu ovozlar, tovushlar, kuylar eshitilishi;  

 
yo‟q sharpalar, hidlar sezilishi kabilar.  
Illuziya  hissiy  a‟zolarimizga  bevosita  ta‟sir  etib  turgan  narsa  va  hodisalarning 
noto‟g‟ri  -  noadekvat,  yanglish,  xato  idrok  qilishdan  iborat  jarayoninig  noyob 
hodisasidir.  Ba‟zan  psixologik  fanida  noto‟g‟ri  idrok  qilishga  olib  keluvchi 
qo‟zg‟atuvchilar  konfiguratsiyasining  (lotincha  «contiguratio»  -  tashqi  tuzilishida 
o‟xshashlik,  o‟zaro  o‟xshashlik,  joylashuvda  yondashuvlik)  o‟zi  ham  illuziya  deb 
ataladi.  Idrok  jarayoni  inson  oldida  turgan  maqsadga,  maqsad  qo‟ya  olishga,  unga 
berilgan ustanovkaga uzviy bog‟liq holda irodaviy boshqarilish xususiyatiga egadir. 
Psixologlarning  fikricha,  inson  nimaniki  idrok  qilsa,  uni  figura  va  fonda  idrok 
qiladi.