Psixologiya

mazmundorlik, tushunarlilik, ifodalilik, ta’sirchanlik. So`zning mohiyati 
haqida  Sahdiy  (1210  –  1292):  “Aqillimisan  yoki  ahmoq,  kattamisan  yo  kichik,  buni 
biron so`z aytmaganingcha bila olmaymiz” degan edi. Halqimizda shunday ibratli ibora 
bor: “Inson aqlu-farosati – uning  nutqini aniqligida namoyon bo`ladi”.  

  jestlar - insonning qo`l harakatlari bo`lib, u orqali insonning ichki holati, 
biror bir obg‟ektga munosabati va tashqi olamga yo`nalganligi ifodalanadi. U yoki bu 
halqlarda  jestlar  turlicha  qabul  qilinadi.  Italiyaliklar  va  frantsuzlar  o`z  muloqotlarini 
jestlarsiz tassavur eta olmaydilar.  
O`zbek  halqida  nutqda  jestlardan  ko`p  foydalanish  yaxshi  odat  sifatida  qabul 
qilinmaydi.  Lekin  shuni  ham  tahkidlash  lozimki,  noverbal  kommunikatsiya  og`zaki 
nutqda aytilmay qolgan fikrlarni ifoda etish imkonini beradi. 

  mimika  -  inson  yuz  xarakatlarini  bir  qismi  bo`lib,  u  orqali  insonning 
o`ylari, xatti – xarakatlari, tasavvurlari. Xotiralashi, taajubi va h.k. namoyon bo`ladi.  

---

117 
 

  pantomimika - inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan 
harakatlar  tizimidir.  Tadqiqotlar  shuni  ko`rsatadiki,  kundalik  muloqot  jarayonida 
so`zlar  7%  ni,  tovushlar  va  intonatsiya  38%  ni,  nutqsiz  muloqot  esa  55%  ni  tashkil 
etadi. Publitsiy aytganidek biz: “Ovoz bilan gapiramiz, tana bilan suxbatlashamiz”. 

  empatiya  –  insonni  boshqa  odam  tomonidan  tushunilishining  o`ziga  xos 
usulidir. Bunda insonni emotsional muammolariga yondoshishi tushuniladi. Bu boshqa 
odam  hissiyotlari  va  kechinmalariga  hamdard  bo`la  olishdir.  Bir  tomondan  obyektni 
tushuni,  uni  o`rniga  o`zini  qo`ya  olish  muhim  bo`lsa,  ikkinchi  tomondan  uning  ichki 
hissiyotlarini tushunish unga hamdard bo`la olish ham muhimdir.  

  uqtirish  -  shunday  ta‟sir  usulki,  unda  maqsadga  qaratilgan  ta‟sir  insonga 
inson tomonidan amalga oshiriladi. Iymoni komillik – insonni mustaqil fikr yuritishi va 
bir  fikrga  kelishi  bo`lib,  bunda  ma‟lumot  qabul  qiluvchi  ma‟lumot  qabul  qilibgina 
qolmay, unga o`z fikri, qarashi va xulosalalrini kiritadi. Iymoni komillik bu aqliy ta‟sir, 
uqtirish  esa  emotsional  irodaviy  ta‟sirdir.  Iymoni  komillik  azalda  haqimiz  orzusi, 
mahnaviyatining  bir  qismi  bo`lib  kelgan.  Bu  g`oya  buyuk  mutafakkirlar  Abu  Nasr 
Farobiy, Alisher Navoiy kabilarning asarlarida o`z ifodasini topgan.  

  taqlidchanlik  -  insonlarni  jamoadan  tashqarida  bir-biriga  ta‟sir  etish 
mexanizimi  bo`lib, albatta bunda  jamoaning  roli ham  inkor  etilmaydi. Uni  o`ziga xos 
xususiyati  shundaki,  insonlar  faqat  xususiyatlargagina  emas,  balki  hatti-harakatga 
taqildni  ham  namoyon  qiladilar.  Taqlid  bolalik  davridagi  xos  xususiyat  bo`lib,  u 
borliqni  bilish,  anglash  va  o`zlashtirish  sifatida  namoyon  bo`lidai.  Bunda  bolalarda 
to`g`ridan-to`g`ri  nusha  ko`chirish  motivlashgan  taqlidchanlik  kuzatiladi.  Ko`p 
hollarda  kattalarda  taqlidchanlik  ta‟sirning  boshqa  usuliga  o`tmagan  hollarda 
ishlatiladi.