|
91-Ehtiyoj turlari va xarakteristikasi
Ehtiyoj — insonning yashashi va kamol topishi uchun kerakli hayotiy vositalarga boʻlgan zaruriyat. Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga boʻlgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy koʻrinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan taʼminlangan qismi talabga aylanadi. Demak, talab — bu pul bilan taʼminlangan ehtiyojdir.
Ehtiyojlarning "boshqa" uchun "ehtiyojlar" dan "o'zi uchun" tarqalishi tufayli, inson o'ziga aylandi, o'z tarixini yaratdi. Inson jamiyatda, jamiyat uchun va jamiyat orqali bo'lish - bu insonning zaruriy kuchlarini namoyon bo'lishining markaziy sohasi, boshqa barcha ehtiyojlarni: biologik, moddiy, ma'naviy ehtiyojlarni ro'yobga chiqarishning birinchi shartidir.
Umuman, har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni ikki guruhga bo’lish
mumkin:
1. Biologik ehtiyojlar — bu — fiziologik (tashnalik, ochlik, uyqu), jinsiy, moslashuv ehtiyojlari.
2. Ijtimoiy ehtiyojlar — bu — mehnat qilish, bilish, estetik va ahloqiy-ma’naviy ehtiyojlar.
Ehtiyojlarni biologik hamda ijtimoiy turlarga bo’lganimiz bilan shu narsani
unutmasligimiz lozimki, shaxsdagi har qanday ehtiyojlar ham ijtimoiy joylashgan bo’ladi, ya’ni, ular o’sha jamiyat va muhitdagi qadriyatlar madaniy normalar va insonlararo munosabatlar xarakteriga bog’liq bo’ladi.
Ijtimoiy ehtiyojlar cheksiz xilma-xil shakllarda mavjud. Ijtimoiy ehtiyojlarning barcha ko'rinishlarini namoyish etishga urinmasdan, biz ushbu ehtiyojlar guruhlarini uchta mezon, mezonlar bo'yicha tasniflaymiz: 1) boshqalar uchun ehtiyojlar; 2) o'ziga bo'lgan ehtiyoj; 3) boshqalar bilan birgalikda ehtiyojlar.
92-Nutq va faoliyatning uzviy birligi.
Nutq — tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi, tilning alohida ijtimoiy faoliyat turi sifatidagi muayyan yashash shakli. N. deganda uning ogʻzaki (ovozli) va yozma ravishda namoyon boʻlishidagi jarayonlar, yaʼni soʻzlash jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan yoki yozuvda qayd etilgan nutqiy fikrlar, asarlar) tushuniladi.
Nutq tildagi mavjud ifoda vositalaridan foydalangan holda mavjudlikka aylangan fikr nutq a’zolari xarakati jarayonida paydo bo’ladi. Ruhiy hodisa bo’lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o’tkach haqiqatga aylanadi. Demak, nutq faoliyatining mahsulotining ma’lum shaklga kiritishdan iborat.Nutq ikki xil bo’ladi: Ichki nutq va tashqi nutq
Nutq kishi ongida ham hosil bo’lishi mumkin. Bunda u xali reallashmagan til unsurlaridan tashkil topadi. Bu ichki nutqdir. Kishilarning oғiz ochmasdan fikrlashi munozara yuritish, o’ylashi ichki nutqga misol bo’ladi.
O’pkadan kelgan havoning nutq organlariga ta’siri, shu ta’sir natijasida ularning harakati bilan aniq tovushlar sifatida yuzaga keladigan nutq tashqi nutqdir. Nutq harakatdagi tildir.
Nutq tilga tegishli narsalarning ma’lum vaqt bo’lagida bir-biriga qo’shadi, harakatga keltiradi. Nutq so’z shakllari erkin birikmalar, so’z tarkibi va gaplardan tashkil topadi. Nutq jarayoni tugab, fikr tinglovchiga yetib borgach nutq ham tugaydi. Demak, so’z shakllari, erkin so’z birikmalari, so’z tartibi, gapning turli ko’rinishlari nutqdir. Тildagi ifoda vositalari chegaralangan bo’lishiga qaramay, nutq cheksizdir.Тil vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, ulardan cheksiz miqdorda gaplar tuzish mumkun. Nutq jamoadagi yolғiz shaxs tomonidan yaratiladi. Nutq jamoadagi alohida kishi yoki kishilarga qaratilgan bo’ladi.Demak, nutq ijtimoiy hodisadir. U jamiyatdagi kishilarni birlashtirish, ma’lum maqsad sari otlantirish imkoniyatiga ega. Jamiyat taraqqiyotida nutqni belgilovchi rol o’ynaydi. Nutqsiz kishilik jamiyati bo’lishi mumkin emas. Ҳamma sinovlar til vositalaridan teng foydalanaveradilar. Ammo nutq unday emas. U ma’lum bir sinfdan manfaatini ko’zlab tuziladi. Demak, nutq sinfiy hodisadir.
Insonning nutqiy faoliyati uch ko’rinishda amal qiladi. Bular so’zlash, muommalar va kimtish so’zlash deyilganda so’zlovchining ma’lumot, maslahat berish, buyurish, o’ziga noma’lum narsalar haqida so’rash anglashiladi. So’zlaganda so’zlovchining bilimi, madaniyati, axloqi, odobi yuzaga chiqadi.So’zlash monologik va dialogik ko’rinishda bo’lishi mumkun. Monologik nutqda bir kishining mulohazalariga qarshi savollarsiz yoki javoblarsiz yuzaga chiqadi. Suhbatdosh tomonidan bo’linmaydi. Dialogik nutqqa muloqot qiluvchi shaxslar navbat bilan goh tinglovchi goh so’zlovchi
Do'stlaringiz bilan baham: |
