“Psixologiya” fakulteti

Tarqatish
yo`li bilan o`tkazilayotgan anketa sotsiolog tomonidan respondent qo`liga bevosita 
topshiriladi va uning o`zidan qabul qilib olinadi. Bu usul hozirgi vaqtda keng 
tarqalgan bo`lib, olinuvchi javoblarning nisbatan haqqoniyligi va ob`yektivligi 
bilan ajralib turadi
. Pochta orqali o`tkaziladigan anketalar
avvaldan tanlangan 

---

familiyalar yoki muassasalar ro`yxati asosida tarqatiladi. Bu usuldagi kamchilik 
shundan iboratki ko`pgina anketalar qaytarib yuborilmaydi. Sotsiolog ko`proq 
anketa bilan birgalikda maxsus iltimosnoma ham qo`shib jo`natishi ma`quldir.
Matbuot orqali o`tkaziladigan anketalar
gazetalarning so`nggi sahifalarida 
e`lon qilinadi va bunda gazetadagi savollar yozilgan qismini yirtib olib, 
redaktsiyaga qaytarib yuborish iltimos qilinadi. Tajribadan ma`lumki, gazeta orqali 
o`tkaziladigan anketalarning atagi 5% respondentlar tomonidan qaytariladi.
Umuman olganda, anketa usulining quyidagi qulayliklari mavjud: 
a)respondentlar javob berish chog`ida o`z nuqtai nazarlarini ma`lum darajada 
asoslashga harakat qiladilar; b)anketa usuli orqali juda ko`p kihilarni tadqiqot 
ob`ektiga jalb etish mumkin; v) anketalar vositasida jamoatchilik fikri 
yo`nalishlarini o`z vaqtida payqab olish mumkin.
Anketa savollari ochiq, yarim ochiq va yopiq variantlardan iborat bo`ladi. 
Ochiq savollar
respondent uchun keng tafakkur qilish, qo`yilgan masalalar 
yuzasidan atroflicha mushohada yuritish asosida ish tutish imkonini beradi. Ayni 
chog`da ochiq savollar respondent uchun muayyan qiyinchiliklar ham tug`dirishi, 
javob berish diapazonini toraytirib qo`yishi ham mumkin. 
Sotsiologik tajribalardan ma`lumki, ayrim hollarda respondentlar ochiq 
savollarga javob yozmasdan, shundayligicha qoldirishlari ham mumkin. Ochiq 
savollarga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin: «Sizning mazmunli dam 
olishingizni 
tashkil 
etish 
uchun 
qanday 
shart-sharoitlar 
mavjud?», 
«Mehnatkashlarning ommaviy dam olishlarini tashkil etish uchun klub 
muassasalarini qanday jihozlash kerak?» yarim ochiq savollar esa mumkin bo`lgan 
muqobil javoblar bilan bir vaqtda, respondent tomonidan ifodalanuvchi bir qator 
vaziyatlarni o`zida aks ettiradi. Yuqoridagilardan farq qilib, 
yopiq savollar
muayyan mazmundagi savolga to`la muqobil javoblar berilgan bo`lib, respondent 
bu savollar ichidan o`ziga ma`qulinigina tanlab oladi. Ushbu savollar respondent 
uchun eng qulay usul hisoblanadi. Anketa savollarida respondent berilayotgan 
muqobil javoblardan bittasi emas, bir nechtasini qayd etish imkoniga ham ega 
bo`lishi lozim, Bunday savollarni ilmiy adabiyotlarda 
menyu-savollar,
deb 
atashadi.
Anketa usuli qator qulaylikliklarga ega bo`lishiga qaramasdan, u o`ziga xos 
kamchiliklarga ham egaki, ular xususiga quyida fikr yuritamiz: a)anketa savollari 
ba`zan noaniq va tushunarsiz yoziladi, natijada javoblar noto`g`ri yoki noob`yektiv 
bo`lishi mumkin; b) ko`pgina savollar bir-biriga o`xshash bo`lishi mumkin, bu esa 
respondent tomonidan savollarga e`tiborsiz yondashishga olib keladi; v) ayrim 
savollar o`ta murakkab tuzilishi mumkin, bu holat respondent fikrini cholg`itib, 
berilgan savol javobsiz qolishga yoki muqobil javoblarning oxirida qo`yiluvchi 
«javob berishga qiynalaman», degan satr ostini chizishga olib keladi; g) anketani 
o`tkazish zaruratini to`g`ri tushuntirmaslik ko`pgina respondentlarning anketa 
savollariga umuman yoki qisman javob berishdan bosh tortishlariga olib kelish 
mumkin; d) anketa o`tkazish jarayonini to`g`ri tashkil etmaslik natijasida 
ko`pchilik bo`lib anketa to`ldirilayotgan paytda savollar mazmuni atrofida bahs-
munozara boshlanib ketishi yoki bir-biridan javoblarni ko`chirib yozish hollari 
bo`lishi mumkin.

---

Ta`kidlash joizki, anketadagi asosiy savollardan keyin 
kontrol’-nazorat
savollari berilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday yondashuv respondentlarning 
ob`yektiv javob berishga xizmat qiladi. Masalan, «siz klubdagi to`garaklar 
faoliyatida ishtirok etasizmi?», degan savoldan so`ng, albatta, «ishtirok etayotgan 
to`garagingiz sizni qaysi jihatlari bilan o`ziga jalb etadi?», degan savolni berish 
lozim. Bunday qilish to`garak ishida ishtirok etimaydigan respondentni birinchi 
savolga tasdiqlovchi «ha» degan javob berishdan tiyilib, to`g`ri javob berishga 
undaydi. Birinchi savolga to`g`ri yondashgan respondent uchun esa ikkinchi 
savolga kelgach, fikrini erkin rivojlantirish imkonini yaratadi.
Ayni vaqtda, sotsiolog respondent shaxsini hurmatlab o`nga yondoshuvi kata 
ahamiyatga ega. Savollar boshida «marhamat qilib ayting-chi», «Sizning 
fikringizcha», «Agar mumkin bo`lsa», «sizdan shuni iltimos qilamizki» kabi 
hurmat ma`nosidagi boshlamalarqo`yilishi lozim. Savollar keskin va qo`pol 
tuzilmas-ligi, respondentni bezdirib qo`ymasligi kerak. Masalan, «O`zingizdagi 
kamchiliklarni sanang?», deb savol qo`yish o`rniga «siz o`zingizdagi qaysi 
kamchiliklarni yo`qotishni xohlaysiz?», deb tuzish maqsadga muvofiqdir.
Anketani bevosita o`tkazish jarayoni muhim bosqich bo`lib, sotsiolog bu 
ishga o`ta jiddiylik bilan kirishishi lozim. Bu jarayon so`rash protsedurasi deb 
atalib, quyidagi talablarga rioya qilishga undaydi: a) sotsiolog anketa 
o`tkaziladigan joyga o`z vaqtida va o`zi kelgan joy ma`muriy rahbariyati va jamoa 
tashkiloti vakili bilan birgalikda kelishi lozim; anketani to`ldirish chog`ida taklif 
etilganlarning deyarli hammasi hozir bo`lishlari, bir-birlaridan muayyan masafada 
joylashishlari (bir-birlaridan ko`chirmasliklari va xalaqit bermasliklari uchun) 
lozim; v) sotsiolog yig`ilganlarga o`tkazilayotgan tadqiqot maqsadi, mazmuni va 
ahamiyati xususida so`zlab beradi. Anketani qanday qilib to`ldirish kerakligi, 
tadqiqot natijalari qanday maqsadlarda foydalanishi, tushunarli bo`lmagan savollar 
yuzasidan faqat sotsiologning o`ziga murojaat qilish kerakligi, anketa savollari 
bo`yicha bir-birlari bilan savol-javob qilmaslik lozimligini shoshilmasdan 
tushuntirib beradi; g)tajriba shuni ko`rsatadika, yig`ilganlarda ko`pincha ruchka, 
qog`ozlar bo`lmay qolmay qolish hollarda ham uchrab turadi. Shu sababdan, 
sotsiolog o`zi bilan yozuv qurollari olib kelsa, zarar bo`lmaydi; d)anketalarni 
tarqatish oldidan sotsiolog anketa to`ldirmaydigan kishilarning xonadan chiqib 
ketishini so`rashi kerak.
Anketalarni yig`ib olish vaqtida sotsiolog har bir anketani tekshirib olishi 
to`ldirilmagan savollar bo`lsa, respondentga murojaat qilib, sabablarini aniqlashi, 
tushunarli bo`lmagan savollar bo`lsa, izohlab berishi va hamma savollarga to`liq 
javob olishga xarakat qilishi kerak. Ba`zi hollarda anketa to`ldiruvchi ongli 
ravishda ba`zi savollarga javob berishdan bosh tortadi, bunday hollarda sotsiolog 
anketadagi shunday savollar ro`parasiga respondent javob berishdan bosh tortdi, 
deb yozib qo`yishi kerak. Ba`zan respondent ayrim savollar yuzasidan batafsil 
javob berish fikrini bildirib qoladi. Bunday hollarda tadqiqotchi alohida qog`oz 
tarqatib, respondent mulohazalarini yozdirib olishi lozim yoki o`zi uning tilidan 
hamma fikrlarni qayd etib olishi kerak.