“Psixologiya” fakulteti “Psixologiya”kafedrasi Umumiy psixologiya Fanidan mustaqil ish

Idrok turlari.
Ranglarni idrok qilish.
Fazoni va harakatni idrok qilish .
Vaqtni idrok qilish.
Predmetli yaqqol obrazlarni yaratish. Idrok ham ixtiyorsiz va ixtiyoriy 
boʻlishi mumkin. 
Muayyan bir obektni oldindan maqsad qilib olmasdan va 
maxsus tanlanmasdan, kuch sarf etmasdan idrok qilish jarayoni ixtiyorsiz 
idrok deb ataladi.
Bunday idrok jarayonlari diqqatimizni beixtiyor oʻziga jalb 
qilayotgan obektlarning taʼsiri bilan qoʻzgʻaladi; masalan, biz o‘zoqdan 
kelayotgan poezd ovozini beixtiyor eshitamiz, tunda qirda yonayotgan alangani 
o‘zoqdan beixtiyor koʻramiz. Oʻzining yorugʻligi, rang-barangligi, harakati, 
xushohangligi, bilan ajralib turadigan narsa yoki hodisalar, odatda, beixtiyor 
idrok qilinadi, shuningdek, ayni vaqtda bironta ehtiyoj va manfaatimizga javob 
beradigan, shaxsiy tajriba va bilimlarimizga eng koʻp darajada muvofiq 
keladigan va biz uchun gʻoyat katta ahamiyati boʻlgan obektlar ham beixtiyor 
idrok qilinadi. Ixtiyorsiz idrok tetik, bardam vaqtimizda bizda toʻxtovsiz boʻlib 
turadigan jarayondir. 
Oldin belgilangan maqsadga qarab muayyan bir obektni idrok qilishni 
ixtiyoriy idrok deb ataladi. Badiiy bir rasmni koʻrish, dokladni eʼtibor bilan 
eshitish, yozma ishlardagi imlo xatolarini chizib oʻtish, koʻpchilik orasida 
oʻzimiz qidirgan bir shaxsni topib ajratish ixtiyoriy idrokka misol boʻla oladi. 
Ixtiyoriy idrok ixtiyorsiz idrokdan ayrilgan holda boʻladigan jarayon emas. 
Ixtiyorsiz idrok ixtiyoriy idrok uchun «fon» boʻlib xizmat qiladi. 
Fazoni idrok qilish deganda narsalarning fazodagi shakllarini, ularning 
fazodagi katta-kichikligini va oʻzaro munosabatlarini koʻzda tutiladi. Maʼlumki, 
fazodagi shakllariga qarab, uch burchakli, toʻrt burchakli, kub, va shu kabi 
shakldagi narsalar ajratiladi.Fazoni biz bir koʻzimiz bilan ham koʻrib, yaʼni 
monokulyar, ikki koʻzimiz bilan ham koʻrib, yaʼni binokulyar idrok qilamiz. 
Monokulyar idrok quyidagicha voqe boʻladi. Biz koʻz bilan qaraganimizda, biz 
shu narsadan aks etgan nurlar koʻz gavharida sinib, koʻzning toʻr pardasi 
(setchatka)da shu narsaning aks etgan surati fotoapparatdagiga oʻxshab, 
toʻnkarilib, teskari tushadi. Ammo bunga qaramasdan, biz narsani haqiqiy 
holatida, haqiqiy shakli va katta-kichikligida koʻramiz, idrok qilamiz Narsaning 
chetlaridagi nuqtalaridan aks etgan nurlar koʻz gavharida bir-birini kesib oʻtadi 
va ularning kesilish joyida koʻrish burchagi hosil boʻladi. Bu burchakning katta-
kichikligi idrok qilinayotgan narsaning katta-kichikligiga hamda uning koʻzdan 

---

qanchalik o‘zoq-yaqin turganiga bogʻliq boʻladi. Fazoni (monokulyar koʻrish 
yoʻli bilan) bir koʻz bilan yetarli darajada aniq va mukammal koʻrib boʻlmaydi. 
Obektiv dunyo hodisalarini aks ettiradigan idrok, tassavur, fikr va hokazolardan 
iborat boʻlgan bizdagi subektiv, psixik hodisalar vaqt davomida paydo boʻladi, 
oʻzgarib va almashib turadi. Harakatni idrok qilish ayni zamonda ham fazoni, 
ham vaqtni idrok qilish demakdir. Masalan, yurayotgan mashinani koʻrib turar 
ekanmiz, biz ayni vaqtda uning bizga nisbatan joyini ham va biror nuqtaga 
nisbatan masofasi oʻzgargan (yaqinlashgan yoki o‘zoqlashgan) vaqtini ham 
idrok qilamiz. Idrok qilinayotgan harakatning tezligi shu narsa harakatining 
obektiv (haqiqiy) tezligiga hamisha teng baravar boʻlavermaydi. Ayni bir xildagi 
harakat tezligi, vaziyatga qarab, har xil idrok qilinishi mumkin: goho ildamroq, 
goho sekinlashgandek koʻrinadi. Tanamizga bevosita tegib turgan narsalarning 
harakatini biz teri sezgisi, muskul va koʻruv organlari vositasi bilan idrok 
qilamiz.
Harakatni koʻz bilan koʻrib idrok etish ikki xil usul bilan: birinchidan, 
harakatda boʻlgan narsaga koʻzni o‘zmasdan qaraganda uning surati koʻz toʻr 
pardasida hosil boʻladi, ikkinchidan, koʻzimizni harakatda boʻlgan narsa tomon 
yuritish, harakatini ko‘zatib borish bilan voqe boʻladi. Odatda, harakat ana shu 
ikkala usul bilan bir yoʻla idrok qilinadi.