2. Gipnoz usulini kimlar qo'llashgan?
3. Psixoterapiyaning asosiy vositalari nimalardan iborat?
4. X.F. Gufelyand vrachlar haqida nima degan?
367
5. Yatrogeniya va yatropatiya nima?
6
. Psixotrop dorilarga nimalar kiradi?
7. Antidepressantlar qachon tavsiya qilinadi?
8
. Neyroleptiklarga nimalar kiradi?
9. Qanday trankvilizatorlarni bilasiz?
10. Nootroplarga nimalar kiradi?
11. Psixostimulyatorlar qachon tavsiya qilinadi?
368
XXI BOB.
BEMORLAR PSIXOLOGIYASINI
T E K SH IR ISH N IN G UM U M IY Q O N U N -Q O ID A L A R I
Kasalning kelishi oson, ketishi qiyin.
Xalq maqoli
Umumiy ma’lumotlar
Bugungi kunda tibbiyotda ham, umumiy psixologiyada ham bemorlar
(mijoz) ni tekshirish sxemalari mavjud, biroq bizning m am lal .itimizda
bemorlar psixologiyasini tekshirish uchun alohida kasallik tarixnon ;asi ishlab
chiqilmagan. Bu maqsadda, ko'pincha, ruhiy bemorlarni tekshirish uchun
ishlab chiqilgan tarixnom alar yoki um umiy psixologik tekshiruvlardan
fo y d ala n ila d i. U la r esa k lin ik p six o lo giy a ta la b la rig a to 'la ja v o b
beravermaydi. Shuning uchun ham barcha tarixnomalami o'rgangan holda
va o ‘zimizning bir necha yillik tajribamizdan foydalanib tibbiy-psixologik
tekshiruvlar uchun tarixnoma ishlab chiqdik va u ushbu darslikda birinchi
bor e’lon qilinayapti. Bugungi kunda tibbiyot institutini tugatayotgan talaba
tibbiy-psixologik tekshiruvlar o ‘tkazishga tayyormi? Um um an olganda,
tibbiy (klinik) psixolog tibbiy va psixologik ilmga ega bo'lishi zarur, chunki
u bem orlar bilan ishlaydi. Buning uchun barcha tibbiyot institutlarida
«pedagogika va psixologiya», «klinik psixologiya» kurslari (kafedralari)
mavjud bo'lib, ularda psixologiya fani chuqur o'rgatiladi. Bu kafedralarda
psixologiya fanining tibbiy fanlarga asoslangan holda o'rgatilishi bo'lajak
shifokorlaming psixologiya fanini ham mukammal egallashiga katta imkon
beradi va ularning tibbiy psixolog sifatida ishlashiga sharoit yaratadi.
S hu nin g d ek , tibb iy psixolog bo sh q a p six o lo g lard a n farqli o 'la ro q ,
farm akologik dorilarni ishlatish huquqiga ham ega. Tibbiyotga aloqasi
bo'lm agan institutlami tugatgan psixologlar bemorlar bilan ishlashi uchun
psixodiagnostika, psixokorreksiya (psixoterapiya) usullarini m ukam mal
bilishlari kerak.
T i b b i y p s i x o l o g n i n g b e m o r l a r b i l a n i s h l a s h i t ib b i y v a
p six o lo g ik e tik a n i sa q la g a n h o ld a o lib b o rila d i. D a stla b b em o rn in g
p s ix o lo g g a t a s h r if i s a b a b la r i a n i q l a n a d i . B u n in g u c h u n u n g a
«Sizni p s ix o lo g g a m u ro ja a t q ilish g a n im a u n d a d i? » . Sizni nim a
b e z o v ta q ila y a p ti? Sizga q a n d a y y o rd a m k e ra k ? » k a b i s a v o lla r
b ila n m u ro ja a t q ilish m u m k in . A g a r b e m o r y a q in la ri b ila n kelgan
b o 'l s a , s u h b a tn i a v v a l u la r b ila n b o s h la b , s o 'n g b e m o r b ila n
d av om e ttiris h i m um k in .
Bem orning tashqi ko'rinishiga k atta e ’tib o r qaratish lozim: u o'zini
qanday tutayapti, es-hushi joyidami, jism oniy kamchiliklari yoki lat egan
joylari yo'qm i, qanday kiyingan, kim bilan kelgan?
369
H arakat koordinatsiyasi, yurishi, gavda tuzilishi qanday, giperkinezlar
yoki falajliklar yo'qm i? Bemoming his-tuyg'ulari va xulq-atvori qanday?
Bu yerda bemorni savolga ko'm ib tashlamaslik va unga shikoyatini to 'la
aytishga im kon berish zarur. Qisqa suhbatdan so'ng bem or gapirishni
istamasa, avval psixologik testlar o'tkazib, so'ng uning testda belgilagan
javoblariga qarab suhbatni davom ettirish lozim. Bunday paytlarda qisqa
testlardan foydalangan m a ’qul, m asalan, Sung, Spilberger-X anin va
temperamentni aniqlovchi testlar. Psixologik testlar orqali bem orlardan
ju d a k o 'p m a ’lu m o tlarn i y ig 'ib olish m um kin. B a ’zan b em o r ju d a
so'zam ol b o'lad i. Bunday p aytlard a uning nim ani istayotganini bilib
olib, suhbat yo'nalishini o'zgartirish zarur.
S u h b at psixologik tashxis uchun ju d a m uhim dir. Shuning uchun
bemorni zim dan kuzatib borish lozim. Bem orning nutqiga ham k a tta
e’tibor qaratish kerak, chunki nutqning buzilishi ham ju d a k o 'p (ayniqsa,
neyropsixologik) m a’lumotlar beradi. Zaruratga qarab bemomi logopedga
yuborish mumkin.
B a’zi bem orlar (ayniqsa, ruhiy kasallikka chalinganlar) eshikdagi
«psixolog» yozuviga ko'zi tushib, huzuringizga tashrif buyurishni xush
ko'rishadi. U lam i k o 'p ro q psixolog yordam i emas, balki psixologning
u n g a n im a d e y ish i q iz iq tir a d i. B u n d a y b e m o r la r ilo ji b o r ic h a
psixiatrning maxsus yo'llanm asi yoki bo'lm asa, yaqinlari bilan kelgan
taqdirda qabul qilinishi kerak. C hunki ular psixologni soatlab eshitib
o 't i r i s h l a r i m u m k in , b iro q q a b u l tu g a g a n d a n s o 'n g b e rilg a n
m aslahatlarga amal qilishlari gumon. B a’zan bem orlarning ruhiy kasalga
chalinganini aniqlash ju d a qiyin b o 'la d i yoki bu psixologik su h b at
chog'id a sezilib qoladi. Bunday paytlarda bem orga zarur m aslah atlar
berib psixiatrga yuboriladi.
Agar psixiatrda davolanib chiqqan bemor yo'llanm a bilan psixolog
qabuliga tashrif buyursa (bunday bemorlar, asosan, yaqin qarindoshlari
bilan Kelishadi), ularning tarixnomasi bilan yaxshilab tanishib chiqish,
z a ru ra tg a q a ra b bem orni davolagan psixiatr bilan b o g 'lan ish kerak.
H a q iq a ta n ham ruhiy k a sallik larg a ch alin g an k o 'p c h ilik b e m o rlar
p six ia trla r tavsiyasi bilan kasallikning rem issiya d avrida psixologga
yuboriladi.
B em orning d u n y o q a ra sh in i o 'rg a n is h , q a rin d o s h -u ru g 'la ri, um r
yo'ldoshi, ishiga munosabatini ham bemordan so'rash va bu m a’lumotning
haqiqatga to 'g 'ri kelishini uning oila a ’zolaridan bilib olish kerak.
K o 'p hollarda bemordagi psixologik buzilishlar ulardagi nevrologik
yoki som atik kasalligi sababli emas, balki ish va oiladagi kelishmov-
ch ilik lar hisobiga kuzatiladi. B unday p ay tlard a um um iy psixologik
tekshirishlar o'tkazishga ham to 'g 'ri keladi. Ishdagi kelishmovchiliklar,
370
ko'pincha, bemorlarning o'z imkoniyatlarini ortiqcha yoki past bahola-
ganliklari oqibatida kelib chiqadi. Bu esa doimiy stress holatlarini yuzaga
keltiradi va psixosomatik kasalliklarning zo'rayishiga ham sabab bo'ladi.
Bu yerda psixolog bemorning shu kungacha erishgan yutuqlarini uning
o'zidan so 'rab bilib olishi va unga k atta ijobiy baho berishi kerak. Bu
bem orda ishi va hayotga bo'lgan qiziqishini yanada oshiradi va u o 'z
im k o n iy atlarin i to 'g 'r i baholay boshlaydi. B eriladigan m a sla h a tla r
bemorning imkoniyatlari doirasida bo'lishi lozim.
B a’zan bemor biror surunkali kasallikka chalinib, undan uzoq vaqt
n atijasiz d av o lan ib y u rg an id an sh ik o y a t q iladi. B unday p a y tla rd a
bemorning tarixnomasi bilan tanishib chiqiladi va davolash m obaynida
kuzatilgan ijobiy o'zgarishlarga (sezilarli bo'lm asa-da) bemorning diqqati
jalb etiladi. Bu bilan uning sog'ayib ketishiga bo'lgan ishonchi va ixlosi
tiklanadi. Shuning uchun ham bem orlar ilohiy joylarni ziyorat qilmoqchi
va tabiblarga ham uchramoqchi b o 'lsa, bunga aslo to'sqinlik qilmaslik
kerak.
Bem or affektiv h o latlarga tushganm i, o'ziga yoki birovga ham la
qilganmi va bu holatlar qachon bo'lganini aniqlash ham o 'ta muhimdir.
Uning ichkilik, chekish va giyohvand m oddalarga bo'lgan m unosabatini
ham aniqlash zarur. Ba’zi bemorlar giyohvand m oddalar iste’mol qilishini
yashirishga intilishsa, boshqa birlari ayn an giyohvandlikdan qutulish
uchun ham psixologga m u ro jaat q ilishadi. Bunday bem orlarga iloji
boricha m utaxassislar ishtirokida yordam qilish rejasini tuzib chiqish
kerak. Ularga, ayniqsa, psixologning m aslahatlari juda qo'l keladi. Hozirgi
kunda giyohvandlikni davolash usullarining aksariyati psixologik ta ’sirga
asoslangan.
Bem orlarning jinsiy m uam m olari to 'g 'risid a ham m a’lum ot yig'ish
z a ru r. A y tib o 'tg a n im iz d e k , n e v ro z la rn in g kelib c h iq ish id a jin siy
buzilishlarning ahamiyati juda katta. A niqlangan psixojinsiy buzilishlarni,
albatta, b artaraf qilish va zaruratga q a ra b bu ishga psixoseksologlarni
jalb etish lozim.
Xulosa qilib aytganda, tibbiy-psixologik statusni tekshirish quyidagi
m asalalarni o 'z oldiga maqsad qilib qo'yadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |