Psixologiy asi

26

---

1.5. O liy nerv faoliyati va psixofiziologik jarayonlarning
shakllanish bosqichlari
Avval aytib o ‘tganimizdek, psixologiyaning rivojlanishiga fiziologik 
tadqiqotlar juda katta turtki bo‘ldi. Tibbiy psixologiya ham fan sifatida 
shakllanib, oliy nerv faoliyati chuqur o ‘rganila boshlandi. Bu davr XX 
asming boshlariga to ‘g‘ri keldi.
Oliy nerv faoliyatining psixologik jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligini
I.P. Pavlov, U. Penfild, G. Jasper, K. Prim ram , J. Ekllz, O. F o x t, 
P.K. Anoxin kabi olimlar chuqur o ‘rganishdi. Ular psixik jarayonlar 
re fle k to r ta rz d a b o s h q a rilis h i m u m k in lig in i isb o t q ilis h d i. 
Fiziologlaming fikricha, refleks - organizmning tashqi m uhit bilan 
bo‘lgan o ‘zaro munosabatining bir ko'rinishidir. U ikki xil refleks turlari 
mavjudligi haqidagi muammoni o 'rtag a tashlagan. Birinchisi doimiy 
tu g ‘ma reflekslar b o ‘lib, asabning quyi tuzilm alari orqali am alga 
oshiriladi, degan va uni «sof reflekslar» deb atagan. Ikkinchisi bosh miya 
po‘stloq markazlari bilan bog'liq reflekslar bo‘lib, ular o ‘zgaruvchan 
bo'ladi va individual rivojlanish mobaynida shakllanib boradi, degan. 
Bu reflekslarni I.M. Sechenov ham fiziologik, ham psixologik hodisa deb 
ta ’riflagan. Bu borada I.P. Pavlov (1849-1936) o ‘tkazgan tadqiqotlar 
e’tiborga molikdir. I.P. Pavlov oliy nerv faoliyati haqida ta’limot yaratdi 
va fanga «shartli refleks» degan iborani kiritdi.
Shartli reflektor faoliyat uchun nafaqat yangi shartli reflekslarning 
paydo bo'lishi, balki po'stloqdagi eski aloqalarning yig'ilib, murakkab 
bog'lanishlar hosil qilishi ham o 'ta muhimdir. Bosh miya organizmning 
barcha tashqi va ichki faoliyatini reflektor prinsipga asoslangan holda 
boshqarib, bir-biri bilan bog'lab turadi.
Oliy nerv faoliyati yoki shartli va shartsiz 
reflekslarning asosiy prinsiplari nervizm, ruh 
va tananing yagonaligi, tuzilma va funksiya- 
larning yaxlitligi, organizm fao liy atin in g
boshqarilishi mumkinligi va bunda tashqi 
m u h itn in g ah am iy ati ju d a m u him ligini 
yuqorida nomi keltirib o'tilgan olimlar ilgari 
surgan.
S hunday 
qilib, 
sh artli 
refle k slar
organizmning individual rivojlanishi natijasida 
sh artsiz reflek slar negizida bosh miya 
p o 's tlo g 'id a hosil b o 'lg a n v a q tin c h a lik
b o g 'lan ish d ir. Tashqi va ichki m uhitning 
o'zgarishiga qarab, shartli reflekslar yo'qolib
I .P .P a v l o v
(1849-1936)
27

---

yoki boshqa turga o ‘tib turadi, mabodo bu vaqtinchalik bog'lanishlar 
mustahkamlanib turilmasa, ularning 
0
‘rniga yangilari paydo bo'ladi.
Shartli reflekslar hayvonlar va insonlarning faoliyatini keskin boyitadi, 
ularning doimo o'zgarib turuvchi tashqi muhitga moslashib borishi uchun 
im kon yaratib beradi ham da ularning xulqi va x atti-harakatining 
shakllanishiga katta ta’sir ko'rsatadi.
Shartli reflekslard an farqli o 'la ro q , shartsiz reflekslar tu g 'm a 
reflekslardir. Ular faqat maxsus faoliyatga taalluqli bo'lgan ta ’sirlar 
sababli paydo b o 'lad i. M asalan, o g 'riq, h aro rat, taktil va boshqa 
ta ’sirlarga javob reaksiyalari. Shartsiz reflekslar hayotiy muhim biologik 
ehtiyojlarga bog 'liq b o 'lib, doimiy reflektor y o 'llar orqali amalga