Psixologiy asi

Xed-Zaxarin sohalari
deb ataladi (31-
rasm).
Psixogen giperesteziyalar, ayniqsa, bosh terisida yaqqol ifodalangan 
bo'ladi. Psixonevroz bilan xastalangan bem om ing boshini tekshirayotgan 
vrachning qo'lini bem or itarib yuborgan. U boshida q attiq og'riq paydo 
b o 'lg an id a n sh ik o y at qilib, d o k to r q ab u lid a 
10
d aq iq ag ach a o 'tirib
qolgan. O radan 3-4 daqiqa o 'tgach «O g'riq o 'tib ketdimi yoki biror og'riq 
qoldiradigan dori beraymi?» deb so'ralganda, bemor: «Y o'q, hozir o'zi 
o 'tib ketadi, nega m endan so 'ram asd an boshim ni bosib qo'ydingiz?» 
deb vrach yordam idan voz kechgan.
Y ana bir b e m o rn in g tiz z a reflek si n e v ro lo g ik b o lg 'a c h a bilan
tekshirilayotganda oyog'ida kuchli og'riq paydo bo'lib, yura olmay qoladi 
v a b iro z d a n s o 'n g o 't i b k e ta d i. P six o g en g ip e re s te z iy a la r uchun 
og'riqlarning aynan tanadagi sezgir nuqtalarda paydo bo'lishi xosdir. 
M asalan, trigeminal va oyoqlardagi nerv stvollari sohasidagi nuqtalarda 
va hokazo. B a’zan bexosdan aytib qo'yilgan so'z yoki tashxisdan so'ng 
b e m o rla rd a y a tr o p a tik x u su siy a tg a ega b o 'lg a n tu rli o g 'r iq la r va 
giperesteziyalar paydo bo'lishi ham mumkin.
Biz o'zim iz kuzatgan quyidagi ikki bemor bunga misol b o 'la oladi: 
D. ismli 18 yashar kelin oilada yuz bergan falokatdan so'n g o ‘ziga-o'zi 
pichoq uradi. Qorinning ikkita joyiga urilgan zarbadan bemor k o 'p qon 
y o 'q o tib , ja r r o h lik b o 'lim ig a k e ltirila d i. S h u z a h o ti k o 'r s a tilg a n
yordam dan so'ng yosh kelinning hayoti saqlab qolinadi. Bemor tuzalib 
chiqadi, biroq uning o y o q larid a paydo b o 'lg a n o g 'riq b o rg an sayin 
k u c h a y ib b o ra d i. Ik k a la o y o q d a fala jlik p a y d o b o 'la d i. Bem orni 
nevropatologga ko'rsatishadi. U «Pichoq orqa m iyadagi nerv tolalarini 
ham shikastlagan», deb xulosa chiqaradi va davolash choralarini tavsiya 
qiladi. Bemor bu tashxisni q o 'yarda-qo'ym ay ota-onasidan bilib olgach,
186

---

tanasidagi og'riqlar bel va oyoqlarda «to'planadi». O g'riqlar tunda o ‘z- 
o'zidan paydo b o 'la r va bu azobga chidolmay qichqirib yig'lab yuborardi. 
B em or b a d a n in i h a tto choyshab bilan ham y o p tirm as edi. C hunki 
choyshab biror joyiga tegib tursa, og'riq kuchayardi. U hatto tanasiga 
o'zi ham q o ‘l tekkizmas edi. Bemor tanasida tez-tez va to'satdan paydo 
b o 'lad ig a n o g 'riq la rn i kutib, ikkala q o 'li bilan to 'sh a k n in g chetidan 
m ahkam ushlab yotardi. Agar unga biror yordam kerak bo'lsa, faqat 
katta akasiga m urojaat qilardi, boshqalar (ota-onasi, ukalari) ni yoniga 
yo'latm asdi. Bu holatni psixogen og‘riqlarga qiyosiy tashxis q o ‘yganda 
e’tib o rg a olish zarur. «Nega bunday qilasiz?» degan savolga bemor: 
«Akam hech joyim ni og'ritm asdan yordam beradi», deb javob bergan. U 
uyga kelgan vrachlarni ham yoniga yo'latm agan. Bemor bilan ikki kun 
m obaynida suhbat uyushtirilib, uning psixologik statusi tekshirildi. Bemor 
suhbat ch o g'ida har gal: «M eni hech joyim ga tegmay davolaysizmi?», 
«Orqa miyam haqiqatan ham jarohatlanm aganm i?» deb so'rardi. Bemor 
bilan um umiy til topilgandan so'ng unda to 'la nevrostatus tekshirildi. 
O ra d a n b ir n echa oy o 'tg a n ig a q a ra m a s d a n , b em ornin g o y o g 'id a
31
- r a s m . 
X ed-Zaxarin sohalari. 
Ic h k i a ’z o la r k a s a llik la r id a te rid a
k u z a tila d ig a n g ip e re s te z iy a la r.
187

---

atrofiyalar va sezgi buzilishlari y o 'q (faqat um umiy giperesteziyadan 
tashq ari), p ay reflekslari saqlangan edi. Endi eng asosiysi bem orda 
yatrogeniya belgilarini yo'qotish va orqa miyada hech qanday jarohatlanish 
yo'qligiga ishontirish kerak edi. Bu vazifaning uddasidan chiqqanimizdan 
so'n g bem or davolanishga k atta ishonch bilan qarab, tavsiya qilingan 
b a rc h a m u o la ja la rn i o la boshladi. Bem or, aso san , psix o terap ev tik
m uolajalar ham da platseboterapiya usuli bilan davolandi va sog'ayib 
ketdi. Chunki og 'riq va falajlik organik xususiyatga ega emasdi.
Ikkinchi voqea ham yatrogeniyaga yaqqol misol b o 'la oladi. Bu voqea 
viloyat shifoxonalarining birida sodir bo'lgan edi. Uzoq yillardan buyon 
ishlab kelayotgan asab kasalliklari vrachi um r yo'ldoshiga «disk churrasi» 
tashxisini qo'yadi. T o 'y d a tinmay yumush qilgan 40 yoshdan oshib qolgan 
bu ayolning belida kuchli og'riq paydo bo'lib, ikki kundan so'ng oyog'lari 
ishlam ay q o lad i, t o 'g 'r ir o g 'i, kuchli o g 'riq d a n q o 'rq ib , ularni sira 
qim irlatm aydi. Buning ustiga «disk churrasi», asosan, operatsiya yo'li 
bilan davolanadi, deb o'ylagan bemorda affektiv holat yanada rivoj oladi. 
Oddiy ukollarni ham dod-voy qilib 5 oy m obaynida konservativ yo'l 
bilan davolanadi. N ihoyat, turm ush o 'rto g 'i operatsiya qildirishga rozi 
bo'lgach, uni Toshkentga olib kelishadi. Bemor neyroxirurgiya klinikasiga 
yotqiziladi va o 'sh a kechasi unga epidural o g'riqsizlantirish qilinadi 
(chunki oddiy novokainli blokadalar yordam bermas edi). Ertasi kuni 
bemorga epidural miyelografiya qilinib, disk churrasi yo'qligi aniqlanib, 
nevropatologga m urojaat qilish tavsiya etiladi. Bemorda har tom onlam a 
nevrologik va psixologik status tekshiriladi. U nda affektiv buzilishlar 
o q ib a tid a riv o jla n g a n psixo g en g ip ere ste z iy a va ra d ik u la lg iy a
aniqlanadi. Bemor maxsus davolash m uolajaiaridan so'ng luzaiib ketadi.
Savol tu g 'ila d i: y a tro p a tiy a la r uzoq (oylab, yillab) davom etishi 
m um kinm i? H a, a lb a tta , davom etishi m um kin. Bemor qancha k o 'p
m uvaffaqiyatsiz davolash usullari bilan davolansa, psixogen kasallik 
nafaqat uzoq vaqt davom etadi, balki zo'rayib ham boradi. Bu psixogen 
sindrom lar qancha uzoq davom etsa, davolash ham shuncha cho'ziladi, 
d e g a n i em as. T a s h x is t o 'g 'r i a n iq la n g a n d a n s o 'n g b e m o rn in g
psixologiyasiga m oslab tuzilgan davo choralari shu zahoti yoki bir-ikki 
kun ich id a fo yd a beradi. Bu yerda k a sallik n in g davom iyligi em as, 
aksincha, ruhiy t a ’sir qilish katta aham iyatga egadir.
«Bezovta oyoqlar» sindromi
Bu sin d ro m g a X IX asr b o sh id a y o q fran su z p s ix ia trla ri e ’tib o r 
qaratishgan. «Bezovta oyoqlar» sindromi niqoblangan depressiyaning bir 
klinik ko'rinishi bo'lib, bu kasallikda kechasi va tunda oyoqda turli xil
188

---

p a re stez iy ala r pay d o b o 'la d i, ular k u n d u z kuni va h a ra k a t q ilg a n
p a y tla rid a o 'tib ketadi. B em orlar o y o g 'ig a xuddi birov n in a b ila n
sanchgandek, tovonining tagi yonib turgandek, go'yoki oyoqlarining 
ustiga qizib turgan qum sepib qo'yilgandek sezishadi, oyoqlari bir qizib, 
bir sovib ketadi. Bularning hammasi tunda boshlanadi, bem orlar uxlay 
olmay xonam a-xona yurib chiqadilar. T ong otishi bilan esa bu belgilar 
y o 'q o la d i. K u n d u z i bem or hech n a rs a d a n sh ik o y a t q ilm a y d i. Bu 
b e m o rla rn in g n evrologik sta tu sid a o rg an ik belgilar a n iq la n m a y d i. 
«Bezovta oyoqlar» sindrom i affektiv buzilishlar bilan kechadi va uni 
organik kasalliklarda uchraydigan og'riqlardan ajratib turadi.
10.3. Psixosomatik sindromlar
O 'tk ir va doim iy stress n atijasid a ich k i a ’zolarda riv o jla n a d ig a n
funksional tuzilishlarga psixosomatik sindromlar deb aytiladi.
Psixosom atik sindrom larning tibbiy am aliyotda k o 'p uchraydigan 
turlari bilan tanishib chiqamiz:
1
) psixogen kardialgiyalar;
2
) y urak ritmining psixogen buzilishlari;
3) psevdorevmatizm;
4) psixogen astma;
5) oshqozon-ichak sistemasining buzilishlari;
6
) psevdourologik sindromlar;
7) psixogen jinsiy buzilishlar;
8
) psevdoderm atologik sindrom lar.
Psixogen kardialgiyalar
K o 'k ra k qafasining chap tom onidagi h a r qanday sezgilar (uvishish, 
o g 'r iq ) b e m o rla r to m o n id a n k a tt a x a v o tir b ila n q a b u l q ilin a d i. 
Negaki, bu yerda yurak joylashgan. M ab o d o , boshimiz o g 'rib qolsa, 
b e m a lo l a n a lg in y o k i s itra m o n ich ib ish g a k e ta v e ra m iz ( b a ’zan 
ichm asdan ham ), lekin yurak sohasida o g 'riq sezsak, darrov d o k to r 
chaqiram iz, kardiogram m a qildiram iz, «H am m asi joyida, yuragingiz 
biroz siq ilib d i, xolos», degan xulo san i eshitgachgina tin chlan am iz. 
C h u n k i 
k o 'p c h il i k
u c h u n
« y u r a k »
tu s h u n c h a s i, 
« h a y o t»
tushunch asinin g sinonim idir.
Yurak sohasidagi og'riqlarning sababi ham m avaqt ham yurak kasalligi 
hisoblanadim i? Yana qanday kasalliklar y u rak sohasida o g'riq keltirib 
chiqaradi?
189

---

Yurak sohasidagi og‘riqlarni, ya’ni kardialgiyalami keltirib chiqaruvchi 
kasalliklarni uchta asosiy guruhga ajratish mumkin. Bular:
1
) yurak kasalliklari;
2
) niqoblangan depressiya;
3) vertebrogen va miofatsial sindromlar.
D em ak, k a rd ia lg iy a la m in g sababini an iq lash uchun kardiolog ik
tekshiruvlaming o'zi yetarli emas. Vertebrogen kasalliklar bemorda chuqur 
nevrologik, depressiv sin d ro m la rn in g k o ‘pay g an lig i esa psixologik 
tekshiruvlar o'tkazish lozimligini taqozo qiladi.
Rivojlangan davlatlarning kardiologiya klinikalariga yurak sohasidagi 
o 'tk ir og'riqdan shikoyat qilib, «stenokardiya» yoki «miokard infarkti» 
tashxisi bilan «tez yordam» mashinasida olib kelingan bemorlarning deyarli 
yarmida tashxis tasdiqlanm agan va bu og'riqlar psixogen xususiyatga ega 
bo'lib chiqqan. Hattoki b a ’zi olim larning(Katon W. J.,2000), m a’lumotiga 
ko'ra, kardialgiyalar bilan ambulatoriyalarga m urojaat qiluvchilar soni 80 
foizga teng. Shuning uchun ham yurak sohasidagi og 'riq d an shikoyat 
qilgan har qanday bemor psixologik va kardiologik tekshiruvlardan o'tishi 
lozim. Demak, bu ikkala tekshiruvning birgalikda olib borilishi maqsadga 
muvofiqdir. O'zbekistonda ham psixogen kardialgiyalar va aritm iyalar bir 
necha yillardan buyon o 'rg a n ib k elin m o q d a (R .D . K u rb a n o v , A.I. 
Xodjayev, 1998-2010).
Psixogen kardialgiyalar boshqa affektiv buzilishlar bilan birgalikda 
kuzatiladi. Bular - o'lim qo'rquvi, «yurakka havo yetishmasligi», uning tez- 
tez yoki «txtab-txtab» urishi hamda «qizib ketishi yoki muzlab qolishi», 
«tomoqqa tiqilishi» va shu kabi simptomlardir. Psixogen kardialgiyalarda 
bemorlar yurak sohasidagi bitta nuqtani barm og'i bilan ko'rsatishadi. Bu 
nuata, asosan, yurak uchiga to'g'ri keladi, bunda og'riq bitta joyda doimo 
yoki ko'chib-ko'chib turadi. O g'riq joylashgan sohada kuchli psixogen 
giperesteziya ham aniqlanadi. Buni