Psixologiy asi

Birinchisi,
bemoming bosh og'rig'i kech soat oltida qanday boshlanishini 
aniqlash bo'lsa, 
ikkinchisi
baralgin o'rniga boshqa dori tavsiya qilib ko'rish 
edi. Birinchi tajribamizni peshinda bemorni klinikaga taklif qilishdan 
boshladik. Buning uchun bemorga «Boshingizni aynan og'riyotgan paytda 
tekshirib ko'rishimiz kerak», deb tayinladik. Bemor aytgan vaqtimizda 
yetib keldi. Biz bemor bilan klinikaning bog'ida yurib laborantning «yetib
176

---

kelishini» kutdik (voqea yoz kunlarining birida b o‘layotgan edi). Вешог 
salkam ikki soat mobaynida boshi qachon og‘riy boshlagani, qanchadan- 
qancha tekshirishlardan o'tgani, turli xil tashxislar bilan davolanganini, 
lekin natijasini sezmaganini tinmay gapirar edi. Soat oltidan oshib, yetti 
bo‘layotgan edi. Bemordan: «M ana, soat ham yettiga yaqinlashib qoldi, 
soat olti bo'lm asdan keluvdingiz, boshingiz og‘ridimi?» deb so'ralganda, 
bemor: «Voy, gap bilan bo'lib, boshim og‘riganini ham sezmabman! Y o ‘q, 
yo‘q sezm abman emas, boshim haqiqatan ham og'rigani yo'q, qanday 
yaxshi! Nahotki, endi boshim sira ham og'rimasa?!» deb hayratga tushgan 
edi. «Endi laborant ham kelmadi, ertaga kela qolasiz», deb bemor uyiga 
jo'natildi. Ikkinchi tajribamizni amalga oshirish uchun bemorga «Baralginni 
endi novalginga o'zgartiramiz, bu dori uning sinonimi hisoblanadi, tarkibi 
xuddi baralginning o'zginasi», deb bosh og 'rig 'i xuruji paytida o'sha dorini 
tomirdan yuborishni tavsiya qildik. Bemor rozi bo'ldi, lekin ikki kundan 
so'ng bizga telefon orqali «Novalginning ta ’siri juda past va qisqa ekan, 
birozdan so'ng yana boshim og'riy boshladi», deb aytdi va yangi tavsiya 
qilingan doridan voz kechdi. U biz bilan bo'lgan suhbatlarning birida 
«Baralginni yaratganlarga ming rahm at, tomirdan yuborgan zahoti bosh 
og'rig'im ni oladi», degandi, ya’ni bemor ushbu doriga psixologik bog'lanib 
qolgan edi. Bemordan dorini tomir ichiga yuborgandan so'ng bosh og'rig'i 
qachon to'xtashini so'raganimizda, «Besh daqiqaga yetmasdan», deb javob 
beruvdi. Aslida baralgin tom irlar spazmini sekin-astalik bilan yo'qotadi 
va bosh og'rig'ining butunlay pasayishiga 15-20 daqiqa kerak bo'ladi.
Biz ushbu bem or misolida bosh o g 'rig 'in in g kuchli stressdan so'ng
paydo b o'lganini, uning aniq bir soatda kuzatilishi va aniq bir doriga 
bo'lgan psixologik bog'lanishning guvohi bo'ldik. Bu yerda bosh og'rig'i 
yatropatiya (vrachning n o to 'g 'ri xulosalari) tusida ham yaqqol nam oyon 
bo'ldi. Bunday bemorlarni davolash ancha m urakkab kechadi, y a ’ni bosh 
og 'rig 'i qayta-qayta paydo bo'laveradi. Bemorni davolash, uning fikrini 
d avolashning boshqa usullariga c h a lg 'itg a n holda olib borildi. U nda 
platseboterapiya, igloterapiya, asabni tinchlantiruvehi va tetiklashtiruvchi 
d o r ila r e le k tro fo re z i, u m u m iy m a ssa j m u o la ja la ri o 'tk a z ild i. Bu 
m uolajalardan so'ng bemorda bosh o g 'rig 'i xurujlari to'xtadi. Eng asosiysi
- bem or bosh og'rig'i psixogen xususiyatga ega va uni davolash yo'llari 
boshqacha ekanligiga to'la ishontirildi.
Psixogen bosh og'riqlarning kam ayishi yoki yo'qolishiga ijobiy ta ’sir 
k o 'rsa tu v c h i om illar anchadir. M asalan , yashash joyini o'zg artirish , 
basseynda yoki boshqa suv havzalarida cho'm ilib turish, sayrga chiqib 
turish, o'zig a yoqqan kiyim-kechak sotib olish va hokazo.
Psixogen bosh og'riqqa chalingan bem orlarning eng k o 'p shikoyat- 
larid an biri uyquning buzilishidir. Bem or uxlagani kirganda miyasiga
177

---

turli xil fikrlar oqib kelaveradi, bu fikrlardan hech qutula olmaydi, ulardan 
miyasi «yorilib» ketadigan darajagacha boradi, m abodo uxlagan taqdirda 
ham tushlar ko ‘raverib b a tta r qiynaladi.
Aksariyat hollarda psixogen bosh og'riqlami boshqa etiologiyali bosh 
o g'riqlard an farqlash qiyin b o ‘ladi. Subaraxnoidal qon quyilish, seroz 
meningit, o‘sma kasalliklari, qon-tomir anevrizmalari, miya ichi gipertenziyasi 
b ila n kechuvchi k a s a llik la r, m igren, uch shoxli nerv nevralgiyasi, 
kraniotservikalgiya kabi kasallik va sindromlar psixogen bosh og‘rig‘iga 
o'xshab ketadi. Bu kasalliklarning naqadar turli-tumanligi va murakkabligi 
tibbiy psixologdan nevrologiya fanini m ukam m al bilish yoki b o ‘lmasa 
bemorni, albatta, nevropatolog k o‘rigidan o'tkazish zarurligini talab qiladi.
M a sh h u r n evro log olim S.N . D av id en ko v iste rik s in d ro m la rd a
uchraydigan bosh o g 'riq la r haqida yozgan risolalaridan birida shunday 
degan edi: «Isterik bem o rlard a ham bosh m iyaning og‘ir kasalliklari 
kuzatilishini aslo unutm aslik kerak. Agar biz bem orni tekshira turib, 
u n d a « fu n k sio n a l» y o k i « o rg a n ik » k a sa llik b o rlig in i a n iq la s h g a
qiynalsak, agar u keyinchalik xato b o 'lib chiqsa ham oson y o ‘ldan 
borm asdan, bemorga «organik» tashxisni q o ‘yganimiz m a ’qul. Negaki, 
«funksional» tashxis q o ‘yilgan bem orlar, ko'pincha, vrach e’tiboridan 
c h e td a q o la d i va u la r y a n a o 't k a z i li s h i z a r u r b o 'lg a n k lin ik
te k s h ir u v la r d a n m a h ru m b o 'l a d i l a r . S .N . D a v id e n k o v M o sk v a
klinikalaridan birida sodir b o 'lg an misolni keltirgan. K echqurun «qabul 
b o 'Iim ig a » boshi q a ttiq o g 'r ib tu rg a n ayolni o lib kelishadi. A sab 
k a sallik lari b o 'lim id a n ush b u bem orni tek sh irish uchun n av b atch i 
v r a c h n i c h a q ir is h a d i. Bu b e m o r a y o l a y n a n m a n a shu v ra c h
navbatchiligida bir necha bor tu n d a q attiq bosh o g 'rig 'id a n shikoyat 
qilib. «Tez yordam » m ashinasida shifoxonaga olib kelingan va yordam
k o 'r s a tib , uyiga y u b o rilg a n edi. B em or iste rik b osh o g 'r iq b ilan
n e v ro p a to lo g d a d a v o la n ib y u rg a n . A v v a lla ri u n in g n e v ro s ta tu s i 
tekshirilib, organik belgilar y o'q ligiga ishonch hosil qilingach, uyiga 
jo 'n atilg a n bo'lsa, bu gal bem orda «isteriya» tashxisi borligiga ishonch 
h o sil q ilg a n v ra c h u n in g n e v ro s ta tu s in i te k s h irm a y d i va o g 'r iq
qo ld iru v ch i ham da tin c h la n tiru v e h i d o rila rd a n m u o laja qilib uyiga 
jo 'n a ta d i. Bemor uyida vafot etadi. P atologoanatom ik tekshiruvlar bosh 
m iyaga anevrizm aning yorilishidan qon quyilganini aniqlaydi.
Bosh og'riqlar leptomeningitda ham ko'p kuzatiladi. Bu kasallikni atoqli 
o'zbek nevrologi, akademik N.M .M ajidov chuqur o'rgangan. Leptomeningit 
bosh miyaning yumshoq va o'rgim chakto'risim on pardalarining yallig'lanish 
kasalligi bo'lib, aniq ifodalangan organik nevrologik simptomlardan iborat 
(N.M.Majidov, 1972). Leptomeningit k o'p etiologiyali kasallik bo'lib, uning 
klinikasi turli-tumandir. Shuning uchun ham uni nevrozlar, bosh miya qon-
178

---

tom ir kasalliklari, o'sm alar bilan qiyoslashga 
to'g'ri keladi. Ba’zan (ayniqsa, poliklinikalarda) 
fa q a t su byektiv sim p to m larg a aso slan ib , 
leptom eningit tashxisi qo'yiladigan holatlar 
uchrab turadi. Yoki nozologiya aniqlanmasdan 
«miya ichi gipertenziyasi» deb xulosa beriladi.
Buning uchun bemorda o'tkazilgan gripp yoki 
bosh miya jaro h ati, exoensefaloskopiyadagi 
yengil o'zgarishlar asos qilib olinadi. Lekin 
b e m o rla rn in g nev rolo g ik s ta tu si c h u q u r 
tekshirilganda, aniq ifodalangan nevrologik 
sim p to m la r a n iq la n m a y d i, k o ‘z tu b i va 
likvordagi o ‘zgarishlar qo‘yilgan tashxisga mos 
kelm aydi. Bu bem orlarda ham borib-borib 
yatropatiya shakllanadi.
N .K .Bogolepov o'zining «Klinik exoensefalografiya» (1973) nomli 
asarida «Bem orlarga exoensefalografik tekshiruvlar o 'tk a z a y o tg a n d a
nihoyatda ehtiyot bo'lish kerak, olingan xulosani, albatta, klinik belgilar 
bilan solishtirib k o 'rib ular bir-biriga mos kelgan taqdirdagina «miya 
ichi gipertenziyasi» to 'g 'risid a xulosa qilish kerak», deb yozgan.
M ash h u r nevrolog olim X .G . X odos (2000) tashxisni an iq lash d a 
«nevrologik m ikrosim ptom larga» hadeb yon bosavermaslik kerakligini, 
chunki tanadagi barcha tashqi belgilar ham simmetrik bo'lmasligini aytib 
o 'tg an edi. Olim k o 'z yorig'i va qorachig'ining katta-kichikligi, burun 
atrofidagi burm alar sim m etrik b o ‘lmasligi, tom oq va pay refiekslarining 
sog'lom odam larda ham har xil bo'lishini yozib qoldirgan edi.