Psixologiy asi

aylanishi 
kuchayadi.
Psixogen bosh aylanishlarga xos yana bir belgi uning vaziyatni oz 
b o ‘lsa-da o'zgartirganda kuchayishidir. M asalan, baland qavatli binoda 
yashaydigan bir bemor undan bir qavat yuqori yashaydigan qo'shnisi- 
nikiga chiqib, balkondan pastga q araganda boshi aylanib, gandiraklab 
ketgan, ko'ngli aynigan, y o 'lak k a chiqqanda esa kam aygan va bir oz 
vaqt o'tgach, to'xtagan. Shunisi e ’tiborliki, psixogen bosh aylanishda 
b e m o rlar liftd an k o 'r a z in a p o y a d a n k o 'ta rilis h n i afzal k o 'ris h a d i. 
Aksariyat psixogen bosh aylanishlar qo'rquv bilan kechadi. Buning aksi 
o'laroq, vertebrobazillyar sindrom larda bosh aylanishi qo'rquvsiz uchraydi 
yoki qo'rquv bosh aylangandan so 'n g kuzatiladi.
Bemorlarda faqat balandlikdan emas, balki avtom obillar qatnovi tez 
bo'lgan k atta yo'lga qaraganlarida ham bosh aylanishi paydo bo'lad i 
yoki k u c h a y a d i. U la r b u n d a y p a y tla r k a tta te z lik d a o 'ta y o tg a n
avtom obillarga qaram aslikka h arak at qilishadi yoki oyoqlarining ostiga
180

---

q arab qadam larini nazo rat qilib yurishadi. A na shunda u lard a bosh 
aylanishi kamayadi. K atta zallarda olib boriladigan majlislar yoki uzoq 
davom etuvchi d arslard a ham bem orlarda bosh aylanishi avj oladi. 
T alabalarda im tihonlarga berilib tayyorgarlik ko'rish, ilmiy xodimlar va 
yozuvchilarning tinm ay asarlar yozishi yoki har qanday sog'lom odam da 
k u z a tilish i m um kin b o 'lg a n o rtiq c h a aqliy z o 'riq is h la r h am bosh
aylanishiga sabab bo'ladi. Lekin asteniyaga uchragan bem orlarda ruhiy- 
hissiy zo'riqish bosh aylanishini osongina keltirib chiqarishi mumkin.
Bosh aylanishi, a k sariy at hollarda, qisqa vaqtga hush d an ketish 
(sinkope) bilan kechadi. Bu, ayniqsa, umumiy psixogen giperesteziya 
bilan kechuvchi psixonevrologik kasalliklar uchun juda xosdir. Buning 
asosida v estibulyar a p p a ra tn in g kuchli d a ra ja d a q o 'z g 'a lu v c h a n lig i 
yotadi. Tez-tez hushdan ketib turadigan bem orlarning bosh miya qon 
to m irla ri tek sh irilg a n d a , u la rd a to m irla r to n u sin in g o 't a d a ra ja d a
pasayganligi (gipotonus) yoki o'zgaruvchanligi (distoniya) aniqlanadi. 
Sinkope h olatlari psixogen giperventilyatsiyada, arterial q o n bosimi 
pasayganda va yurak kasalliklarida ham yuz beradi. U zoq v a q t yotib 
qolgan bem o rlar gorizo n tal h o latd an vertikal holatga o 'tish sa, bosh 
aylanishi ortostatik kollaps bilan birga yuz beradi. Bu holat, ayniqsa, 
a rte ria l g ip o te n z iy a d a y a q q o l ifo d a la n g a n b o 'la d i. B a ’zan yuqori 
d a ra ja d a rivojlangan nevrasteniyalar yoki p sixoasteniyalarda bem or 
hushdan ketib qolishi uchun bitta q o 'rquvning o 'zi kifoya. Bemor bir 
m arta hushidan ketsa (ayniqsa, odam lar orasida), u doim navbatdagi 
x u ru jn i k u tib b e z o v ta b o 'l i b y u ra d i. N e v ro lo g o lim la r d a n biri 
O ppengeym (1894) « H a r b ir kishi o 'z id a bosh a y la n ish in i yuzaga 
k eltirish i m um kin, a g a rd a u m u v o za n a t va bosh aylan ish i h a q id a
o'ylayversa», degan edi.
Ba’zan bosh aylanishi yatropatiya asorati hisoblanadi. Shuning uchun 
ham bemordagi sim ptom lam i, agar ular psixogen xususiyatga ega bo'lsa, 
juda xavfli deyaverish kerak emas. Shaxsiy kuzatuvim izdan bir misol 
keltiramiz. Uzoq yillardan buyon quloq, burun va tom oq kasalliklari 
poliklinikasida hamshira b o 'lib ishlaydigan va tez-tez asabiylashadigan 
ayolda qattiq hissiy zo'riqishdan so'ng bosh aylanishi alom atlari paydo 
bo'ladi. U shu darajada kuchli bo'ladiki, hatto bir qo'lidan bo'yi yetgan 
qizi, ikkinchisidan esa turm ush o 'rto g 'i ushlab tu rgandagina tik tura 
oladi. Bu bemorga o'zi ishlaydigan poliklinikada «Menyer kasalligi» deb 
tashxis qo'yiladi. Tashxis bir necha bor o'zgartiriladi. Bunday kasali bor 
bem orlarni bir necha m a rta o 'zi ham k o 'rg a n va a n k e ta la r ochgan 
ham shirada bu kasallikning yaqqol belgilari namoyon b o 'la boshlaydi. 
U b o sh q a m u ta x a s sis la r (n e v ro p a to lo g )g a k o 'r in m a s d a n , uch yil 
m obaynida LOR vrachlarida davolanib yuradi. Bosh aylanishi xurujlari
181

---

tez-tez kuzatilib turadigan bu bemor borib-borib juda jahldor, arzimagan 
narsaga yig'layveradigan va affektiv holatga tez tushadigan bo‘lib qoladi. 
Bemor miyasiga «Menyer kasalligini» shu darajada singdirib olgandiki, 
har bir affektiv buzilishdan so'ng unda xuddi shu kasallikka o'xshash 
belgilar p ay d o b o 'la v e rg a n . P six o te rap e v tik m u o la ja la r y e ta rlic h a
o'tkazilm aganligi uchun davolanish jaray o ni ju d a cho'zilgan. Bir so'z 
bilan aytganda, bemorda yatropatiya rivojlangan edi.
N avbatdagi xurujdan so'ng bemorga nevropatologga ko'rinish tavsiya 
qilinadi va bizga m aslahatga yuboriladi. K asallik va hayot anam nezi 
bilan tan ish ib chiqqach, unda nevrologik va psixologik tekshiruvlar 
o'tkazdik va yana bir bor LOR vrachlari bilan m aslahatlashib, «Menyer 
kasalligi» ni inkor qildik. Barcha tekshiruvlardan so'ng bemorga «Menyer 
sindromi ko'rinishidagi niqoblangan depressiya» tashxisi qo'yildi, y a ’ni 
haqiqiy «M enyer kasalligi» - in k o r qilindi. Bem orning ham shiraligi 
e ’tiborga olinib, unga bu atam alar farqi ham da tekshiruvlar natijasi 
tushuntirib berildi. Bularning ham m asi ham shiraga k atta ijobiy t a ’sir 
k o 'rsatd i va u endi davolash m uolajalariga k a tta ishonch bilan qaray 
boshladi. O 'tkazilgan platseboterapiya va psixoterapiya m uolajalaridan 
so'ng bemor tuzalib ketdi. Biz bu yerda yatropatiyaning yana bir klinik 
ko'rinishini tahlil qildik.
Astenik bem orlar yatropatiyaga ju d a moyil bo'lishadi, uni keltirib 
chiqarish uchun tibbiyot xodim ining bexosdan aytib q o 'y g an birgina 
so'zining o 'zi kifoya. Nim a uchun yatropatiya belgilari bemorda uzoq 
vaqt davom etadi? Eksperimental fiziologiya m a’lumotlariga k o 'ra, har 
qanday tashqi ta ’sirot (ayniqsa, salbiy) bosh miya k atta yarim sharlari 
po'stlog'ida «dom inant o'choq» paydo qiladi va bu sohaning neyronlari 
boshqa soha neyronlari faolligini pasaytiradi. N atijada miyaning integrativ 
faoliyati buzilib, funksional xarakterga ega bo'lgan patologik sim ptom lar 
yuzaga keladi. U larni yo'qotish uchun m iyaning funksional faoliyatini 
oshirish va p o 's tlo q d a boshqa, y a ’ni ijobiy xususiyatga ega b o 'lg an
«dominant o'choq» paydo qilish kerak.
A k s a riy a t h o lla rd a bosh a y la n ish i s e n e sto p a tik va ip o x o n d rik
sim ptom lar bilan nam oyon b o 'lad i. Bunda tan ad a sira ketm aydigan 
turli xil sezgilar, uvishishlar, o g 'riq la r, q o 'l va o y o q larn in g karax t 
b o 'lib q o lishi k u z a tila d i va yilning tu rli fa slla rid a k u c h a y ib yoki 
pasayib tu ra d i. K a sa llik n in g b u n d a y m avsum iy kechishi, a lb a tta , 
o rg a n ik k a s a llik n i izlash g a m a jb u r q ila d i. Bu yerd a x a to g a y o 'l 
q o 'y m aslik uch u n klinik tek sh iru v lar psixologik tek sh iru v lar bilan 
birgalikda olib borilishi kerak.