Predikat haqida tushuncha. Sodda gapning predikat xarekteriga ko’ra tiplari. Fe’l predikatlar

Fe’l predikatlar.
Fe’l valendligi har qanday gap asosida fe’l yotadi degan konsepsiya natijasidir. Bunga ko’ra gap tuzilishi predikat (ko’p hollarda fe’ldan ifodalangan) belgilaydi va u o’ziga muvofiq kategorial belgilarga o’rin ochadi. Gapning barcha qismlari fe’l predikat munosabatiga ko’ra unga bog’liq (tobe) qismlarga (ular turli terminlar bilan yuritiladi: aktantlar, argumentlar, to’ldiruvchilar, parnerlar, komplementlar va boshqalar) va erkin qismlarga (ular ham turlicha nomlanadi: sirkonstantlar, erkin kengaytiruvchilar, holler, adyuniklar) bo’linadi.
Valentlik nazariyasi jahon tilshunosligida keng yoyilishiga qaramasdan, hali unig bir qator cheklangan tomonlari bor edi. Xususan, valentlikni belgilashning aniq o’lchovi yo’q edi. Natijada birikma tarkibidagi tobe qismga valentlik asosida bo’g’langanligi yoki erkin bog’langanligini chegaralash qiyin bo’ldi.kuzatishlar natijasida ma’lum bo’ldiki, ayrim so’zlar o’z qurshovida “ochiq o’rin”ga ega bo’lsalar ham, ammo ma’lum shart-sharoitlarda uning to’ldirilishi talab etilmaydi fakultativ valendliklarini chegaralash zaruriyati tug’ildi. Natijada 60-yillarda valentlik nazariyasi bo’yicha yana keng munozara boshlanib ketdi. Munozara, eng avvalo, valentlik nazariyasidagi sathlari va sathlararo munosabatlarga qaratiladi.
Valentlik nazariyasining mukammalashuvida G. Xel’big katta ro’l o’ynaydi. U nems tili materiallari asosida fe’lning valentlikmodellarini ishlab chiqdi va “Nems tilidagi fe’l valentliklari va distribusiyasi lug’ati”ni tuzdi. Bu modellar daslab faqat bir so’z turkumida – fe’l asosida belgilangan.
Mantiqshunoslikdan farqli ravishda tilshunoslikda predikat grammatik va semantik tushunchadir. Sub’ekt predikat munosabatida predikat yetakchi o‘rinni egallaydi. Predikat predikativlik shaklini olib, gapni grammatik jihatdan shakllantiradi. Predikat gapda predmetning belgisini bildiruvchisi, muayyan vaziyat haqidagi belgisini bildiruvchisi, muayyan vaziyat haqidagi tasdiq yoki inkor kommunikatsiyasini beruvchi markaz vazifasini bajaradi. Bu fikrdan shu narsa oydinlashadiki, predikativlik shaklini olgan predikat sintaktik sathda kesim vazifasini bajaradi. Predikat vazifasida fe’l hamda ot (keng ma’noda) kelishi mumkin. Fe’l o‘zining leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra kesim vazifasida qo‘llanishga juda mos so‘z turkumidir.3 Chunki fe’l o‘zida zamon, modallik, shaxs va kommunikativlik kategoriyalarini birlashtira oladi. Shuning uchun ham tilshunoslar fe’lga predikat nuqtai nazaridan qaraydilar. Masalan, Salima maktabga bordi gapida fe’l predikat kesim vazifasida qo‘llanib, sub’ektning harakat belgisini ifodalamoqda. Bundan tashqari, kesim o‘tgan zamonni shaxsni, tasdiq va xabarni ham anglatmoqda.
Fe’l predikat va ot predikatning o‘zaklari boshqa boshqa bo‘lsa ham, umumiy holatda bir maqsadga xizmat qiladi. Ularning orasidagi farq unchalik katta bo‘lmaydi.Ot predikat jarayonni yoki aniq vaziyatni ifodalasa, fe’l predikat aniq harakatni ifodalaydi. Demak, ot predikat ham fe’l predikat singari bo‘sh o‘rinlarini to‘ldirib yoyiq gap hosil qila oladi. Ot predikatlar xuddi fe’l predikat kabi gapning mazmuniy hamda grammatik markazini tashkil qila oladi.

Adabiyotlar:
1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili: Oliy o’quv yurtlari uchun darslik/T.:”Talqin”, 2005. -272 b.
2. A.Nurmonov, Sh.Shahobiddinova, Sh.Iskandarova, D.Nabiyeva. O’zbek tilining nazriy grammatikasi (Morfologiya). Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2001.
3.Nurmonov A. va boshq. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi.T.: Fan.1992. -222 b.
4. Ne’matov H., Rasulov R. “O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari”.T/, “O’qituvchi”, 1995,128 b.
Axborat manbalari
1.www.tdpu.uz
2.www.pedagog.uz
3.www.Ziyonet.uz
4.www.edu.uz
5.tdpu.INTRANET.PED