Polimer materiallar

1.2. O‘zbеkistоndа pоlimеr mаtеriаllаrni ishlаb chiqаrish istiqbоllаri 
Metall  materiallar  bilan  plastik  materiallar  orasidagi  «kurashni»  ko`pincha 
matbuotda  ko`rsatiladigan  avtomobilni  plastmassadan  yasash  mumkinmi  -  degan 
masalani  xal  qilish  misolida  juda  yaqqol  kuzatish  mumkin.  Shunday  qilinganda 
metall tejalishidan tashqari yonilg’ini ham anchagina tejash mumkin bo`lardi. Yalpi 
avtomobil ishlab chiqarishga polimer materiallarni tadbiq etish yo`lida turli xildagi 
to’siq bo`luvchi fikrlar ham mavjud. Ulardan biri – sof psixologik to`siq. Ikkinchisi 
–  ishlatilayotgan  plastmassalarning  uncha  ko`p  vaqtga  chidamasligi.  Ma`lumki, 
ko`pchilik  polimerlarning  xossalari  10-15  yildan  keyin  anchagina  yomonlashadi. 
Lekin  keyingi  vaqtlarda  ahvol  birmuncha  o`zgardi,  chunki  yaqin  vaqtlarda 
avtomobillar  o`z  egasiga  20  yil  va  undan  ko`proq  vaqt  xizmat  qilar  edi,  hozir  esa 
yalpi  avtomobillashtirish  davriga  kelganda  esa  bu  muddat  anchagina  qisqardi.  Bu 
hol  biror  yangi  modelning  afzalliklarini  targ’ib  qiladigan  reklama  kompaniyasi, 
obro`-e`tiborni oshirish fikrlari va transport vositalarining ma`naviy eskirishi bilan 
tushuntiriladi. Nihoyat plastmassalar ishlatish yo`lidagi uchinchi to`siq yozilmagan 
qoida-material  qancha  qimmat  bo`lsa,  u  shunchalik  yaxshidir,  degan  qoida  bilan 
bog’liq. Dunyoda birinchi marta ko`plab ishlab chiqarilgan plastmassa kuzovli engil 
avtomobil «Trabant» (Germaniya) bo`lgan. Uning korpusi Yuqori bosim va tegishli 
haroratda kukunsimon fenol va krezolformaldegid smolalari bilan birga presslangan 
tolasimon  ko`p  qatlamli  paxta  massasidan  yasalgan  edi.  Butunlay  plastmassadan 
yasalgan  avtomobil  «Baer»  (Germaniya)  firmasi  tomonidan  tajriba  maqsadlarida 
yasalgan  edi.  U  epoksid  smola  qatlami  qoplangan,  shisha  tola  bilan  sinchlangan 

---

qattiq  poliuretan  penoplastdan  yasalgan.  Poleuretan  penoplastlar  asosida  olingan 
materiallar  avtomobilsozlik  materiallariga  qo`yiladigan  talablarga  javob  beradigan 
materiallardandir.  
Avtomobil sanoatining  rivojlanishida  zamonaviy  kompozitsion  materiallardan 
foydalanish  bir  tomondan  avtomobillarning  xizmat  muddatini,  ishonchliligini 
oshirishga, tannarxini arzonlashtirishga, ikkinchi tomondan ichki va tashqi bozorda 
raqobatbardoliligini oshirishga xizmat qiladi. 
YuMB  (polimer)ning  molekulasi  yoki  makromolekula  (yunonchadan 
makros-katta,  buyuk)  yuzlab  va  minglab  atomlardan  tashkil  topgan,  ular  o‘zaro 
bo‘sh valent bog‘lar bilan bog‘langandir. 
  
Kelib  chiqishi  va  olinish  usuliga  qarab  YuMB  tabiiy,  sun’iy  va  sintetik 
polimerlarga bo‘linadilar. 
Tabiiy  materiallardan  ajratib  olingan  polimerlar  tabiiy  polimerlar  deyiladi 
(tsellyuloza, kanifol, shellak). 
Tabiiy  polimerlarni  kimyoviy  modifikatsiyalab  olingan  polimerlar  tabiiy 
polimerlar deyiladi (tsellyuloza efirlari). 
Quyi  molekulyar  birikmalardan  sintetik  usulda  olingan  polimerlar  sintetik 
polimerlar deyiladi (PE, PS, PVX, PK, PA va x.k). Elementar zvenoning kimyoviy 
tuzilishi  bo‘yicha  polimerlar  organik,  noorganik  va  elementoorganik  polimerlarga 
bo‘linadilar.  
Organik  polimerlar  С-H  bog‘lar,  funksional  guruxlar  saqlab  tarkibida  azot, 
kislorod, galogen kabi atomlar bo‘lishi mumkin. 
Noorganik polimerlar С-H bog’larni saqlamaydi. 
Elementorganik polimerlar organik va noorganik guruxlardan tashkil topadi. 
 
R - organik radikal 
Bog‘larning  qutblanganligiga    qarab  polimerlar  qutbli  va  qutbsizlarga 
bo’linadilar. 
Asosiy    zanjir  atomlarining  tabiatiga  qarab  polimerlar  gomozanjirli  va 
geterozanjirlilarga bo’linadilar. 

---

Gomozanjirli  polimerlarda  asosiy  zanjir  bir  xil  atomlardan  tashkil    topgan 
bo‘ladi. 
 
 
Geterozanjirli polimerlarda asosiy zanjir ikki va undan ortiq atomlardan 
tashkil topgan bo‘ladi. 
   
Makromolekulasi bir xil qaytariluvchan zvenolardan tashkil topgan polimer 
gomopolimer deyiladi. 
   Makromolekulasi  bir  necha  turdagi  monomer  zvenolaridan  tashkil  topgan 
polimerlar sopolimerlar deyiladi. Sopolimerlarning quyidagi turlari mavjud: 
 
Statistik                            .......- A A V A V V A - ..... 
 
Tartibli  ketma-ket            ......- A V A V A V A - ........   
 
Blok-sopolimerlar                ...... – A A A A V V V - ....... 
Payvand sopolimerlar                       ..... – A A A A A A A - .....           
                                                                           V         V 
                                                                           V         V 
                                                                           V         V 
                                                                           V         V 
A va V - qaytariluvchan zvenolarni shartli belgisi