Pokistonning yadroviy dasturi hamda uning milliy, mintaqaviy va global ahamiyatini o’rganish. I bob. Yadro qurollarinishi poygasi va unda Pokistonning qo’shilishini o’rganish

Pokistonda yadroviy dasturi paydo bo’lishi omillari va uning sabablari o’rganilishi.

Pokiston yadro quroliga ega bo'lgan to'qqiz davlatdan biridir. Pokiston yadroviy qurol ishlab chiqarishni 1972 - yil yanvarda Bosh vazir Zulfiqor Ali Bhuttoning boshchiligida boshlagan, u dasturni 1976 - yil oxiriga qadar bombani tayyor holga keltirish majburiyatini Pokiston Atom Energiyasi Komissiyasi (PAEK) raisi Munir Ahmad Xonga topshirgan. Yadro muhandisi Munir Ahmad Xon boshchiligidagi yigirmadan ortiq laboratoriya va loyihalardan iborat bo'lgan PAEK, jadvaldan orqada qolib, yorilib ketadigan material ishlab chiqarishda qiyinchiliklarga duch kelganligi sababli, Abdul Qodir Xon 1974 - yil oxirida Bhutto tomonidan Yevropadan olib kelingan. Xyuston Vud, Virjiniya Universiteti mexanik va aerokosmik muhandislik professori, Sharlottesvill, gaz santrifugalari haqidagi maqolasida "Yadro qurolini yaratishda eng qiyin qadam bu yorilib ketadigan material ishlab chiqarishdir" deb yozadi. Kahuta loyihasining rahbari sifatida parchalanuvchi material ishlab chiqarishdagi bu ish 1984 yil oxirida Pokistonning yadroviy bombani portlatish qobiliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etdi.

Kahuta loyihasi XTL( Xon tadqiqotlar labaratoriyasi) va PAEK faoliyatini nazorat qiluvchi muvofiqlashtirish kengashi nazorati ostida ish boshlandi. Kengash A Kazi (bosh kotib, moliya), G'ulom Ishoq Xon (bosh kotib, mudofaa), va Og'a Shahi (bosh kotib, tashqi aloqalar) dan iborat bo'lib, Bhuttonga bevosita hisobot berishardi. G'ulom Ishoq Xon va general Tikka Xon dasturga harbiy muhandis general-mayor Ali Navabni rahbar etib tayinladilar. Yonuvchan material ishlab chiqarish uchun uranni o'rtacha boyitishga XTLda 1978 yil aprelida erishildi.

Pokistonning yadro qurolini ishlab chiqarishiga harakatlar boshlanishi 1971-yilda Bangladesh ozodlik urushida Sharqiy Pokistonning yo'qotishiga javoban bo'lgan. Bhutto 1972-yil 20-yanvarda Mo’ltanda "Mo’ltan uchrashuvi" deb nom olgan katta olimlar va muhandislar yig'ilishini chaqirdi. Bhutto ushbu dasturning bosh me'mori bo'lgan va aynan shu erda Bhutto yadroviy qurol dasturini tuzgan va Pokistonning akademik olimlariga milliy hayotni saqlab qolish uchun uch yil ichida atom bombasi qurishga undagan. Mo’ltondagi yig'ilishida Bhutto shuningdek Munir Ahmad Xonni PAEK raisi etib tayinladi, u shu paytgacha Avstriyaning Vena shahrida Xalqaro Atom Energiyasi Agentligining (XAEA) yadro energetikasi va reaktorlar bo'limida direktor bo'lib ishlagan. 1972-yil dekabr oyida Abdus Salam Nazariy Fizika Guruhini (NFG) yaratishga rahbarlikka tayinlandi, bu yerdagi olimlarga ishlaydigan olimlarni Munir Ahmad Xonga hisobot berishi belgilandi. Bu Pokistonning yadroviy zarbani to'xtatish qobiliyatiga intilishining boshlanishi bo'ldi. 1974-yilda Hindistonning kutilmagan yadroviy sinovidan so'ng, Kulayotgan Budda deb nomlangan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining doimiy besh a'zosi bo'lmagan davlat tomonidan birinchi martta tasdiqlanmagan yadro sinovi Pokiston yadro qurolini ishlab chiqarishini uchun katta turtki bo’ldi.

Nihoyat, 1998 yil 28 mayda, Hindistonning ikkinchi yadroviy sinovidan (Shakti operatsiyasi) bir necha hafta o'tgach, Pokiston Balujistonning Chagay tumanidagi Ras Kox Hillsida beshta yadroviy moslamani portlatdi. Ushbu operatsiya Pokiston tomonidan Chagay-I deb nomlangan, yer osti temir po'latdan yasalgan tunnel 1980-yillarda viloyat harbiy huquq boshqaruvchisi general Rahimuddin Xon tomonidan uzoq vaqt davomida qurilgan. Pokistonning so'nggi sinovi 1998 yil 30-mayda Chagay-II nomi bilan Qumli Xaron cho'lida, Balujistonda bo'lib o'tdi. Pokistonning yoqilg'i materiallarini ishlab chiqarish Nilore, Kaxuta va Xushab yadro kompleksida joylashgan bo'lib, u tozalangan yerda plutoniy quroli bor. Shu tariqa Pokiston yadro qurolini muvaffaqiyatli ishlab chiqqan va sinovdan o'tgan dunyodagi yettinchi mamlakat bo'ldi.

1998-yil 11- va 13 - may kunlari Hindiston jami beshta yadro portlashini amalga oshirdi, shundan so'ng Pokiston ularga javoban bosim o'tkazishni his qildi. Bosh vazir Navoz Sharif sinovni o'tkazishga qaror qildi va Pokiston 1998 - yil 28-mayda va oltinchi mayda beshta portlashni amalga oshirdi. Ushbu sinovlar bilan Pokiston yadroviy noaniqligidan voz kechdi va Hindistonga qarshi "ishonchli minimal to'xtatuvchini" ushlab turishini bildirdi. 1998 yilda Pokiston Xushabda yiliga 11 kg plutoniy ishlab chiqarishga qodir bo'lgan birinchi plutoniy ishlab chiqarish reaktorini ishga tushirdi. Pokistonda rasman e'lon qilingan yadro doktrinasi yo'q, shuning uchun Pokiston qanday sharoitlarda yadroviy qurol ishlatishi noma'lum. 2002 yilda Prezident Parvoz Musharraf "yadro qurollari faqat Hindistonga qaratilgan" va faqat "Pokistonning davlat sifatida mavjudligi" xavf ostida bo'lgan taqdirda ishlatilishini aytdi. Pokistonning Yadro qo'mondonligi ma'muriyatining kotibiyati sifatida ish yuritadigan Pokistonning strategik rejalar bo'limining bosh direktori general-leytenant Xalid Kidvay bunga Pokiston hududini yoki harbiylarni "bosib olish", "iqtisodiy bo'g'ilish" yoki "ichki beqarorlikni" o'z ichiga olishi mumkinligini qo'shimcha qildi. Tarixan Pokistonning yadroviy qurollari xavfsizligi xalqaro hamjamiyat uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Tolibon bilan bog'liq guruhlar mamlakatning qattiq qo'riqlanadigan hukumati va harbiy nishonlariga muvaffaqiyatli hujum qildi. Jangarilar 2007, 2008 va 2009 yillarda Minhas (Kamra) aviabazasi tashqarisida kichik miqyosli hujumlarni amalga oshirgan, ammo Pokiston rasmiylari bazaning yadroviy qurollarni saqlash uchun ishlatilishini bir necha bor rad etishgan. Al-Qoidaning Abu Yahya al-Libi ham Pokiston yadroviy obyektlariga hujum qilishga chaqirdi. Bunday o'zgarishlar Pokistonning yadroviy xavfsizligi xavf ostida bo'lishi mumkin bo'lgan ehtimolini oshirdi. Shunga qaramay, Pokiston o'zining yadroviy quroli ustidan nazoratni o'z zimmasiga olganini va toliblar yoki tarqatish tarmoqlari kabi guruhlarning mamlakatning yadroviy inshootlari yoki qurollariga kirish imkoni yo'qligini ta'kidlab keladi. Binobarin, Pokiston yadroviy qurollari va qurilmalarining xavfsizligini kuchaytirish, yadroviy qo'mondonlik va boshqaruv tizimini takomillashtirish choralarini ko'rdi. Milliy qo'mondonlik ma'muriyati (MQM), asosiy fuqaro va harbiy rahbarlardan iborat bo'lib, Pokistonning yadroviy qurolini nazorat qiluvchi va nazorat qiluvchi asosiy organ bo'lib, ulardan foydalanish bo'yicha mutlaq vakolatlarga ega. 2009 - yil noyabr oyida Pokistonning o'sha paytdagi Prezidenti Osif Ali Zardoriy Milliy Qo'mondonlik Boshqaruvchisi vazifasini Bosh vazir Yusuf Giloniyga topshirdi.