|
O‘zbek tilidagi ko‘makchi mayl ko‘pchilik
hollarda fe’lning o‘zagi yoki o‘zagiga
1. –sa
affiksal morfemasi qo‘shilishi bilan edi, asosiy gap
affiksidagi edi shaklida emmoq yordamchi fe’li
bilan ifodalanadi. –ar morfemasi predikat o‘zagiga
qo‘shiladi; bunda noreal yoki taxminiy ish-harakat
ifodalanadi: Tuzalsa edi, odamlardek yura olsa edi,
boshiga ko‘tarardi.(S.Ahmad), Oy chiqsa edi!
Mehmonlar tezroq kelsa edi; Haqiqiy bo'lmagan
harakat o'tgan zamon sifatdoshi ( -gan affiksili
fe'l) shaxs kategoriyasining zarur shakllari (-im, -
ing, -imis, -ingiz) va o'rin kelishigi –da ( ba'zan)
bilan ham ifodalanadi. keyin edi ko
ʻ
makchi fe
ʼ
l
keladi):Men ham doim qishloqda turganimda,
mashinani o
ʻ
rganib olardim.(HN); Agar noreal ish-
harakat o‘tmishni bildirsa, ergash gapda o‘tgan
zamon fe’li (o‘zagi yoki o‘zagi affiksal morfemasi
bilan –gan affiksidan so‘ng da – o‘rinli kelishigi
affiksi) edi va ko‘makchi fe’li bilan keladi. bosh
gap , –gan affiksi fe’lning o‘zagi yoki o‘zagiga
qo‘shilgan bo‘lar edi(-k,-im, -ing, -ingiz) ko‘makchi
fe’llari qo‘llanadi: Agar aloqamizga yordam
berishda edi, biz bu qora yuz sharmandalarni
ertaroq fosh qilgan bo'lar edik.(Z.Fatxullin); O‘sha
vaqtda o‘yinlaringni mahkam tirasanglar edi,
dadam Gulnorga uylanmagan bo‘lardi : bu misolda
ham noreal ish-harakat o‘tmishdoshga tegishli
bo‘lib,
o‘zagiga
–sa(-nglar,
-ngiz)
affiksal
morfemasi qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan. fe’ldan
keyin edi ko‘makchi fe’li, ba’zan unsiz, ergash
gapda, o‘tgan zamon sifatdoshi (-ma)-gan, (-mas)-
dingiz affiksi bilan bo‘lmoq ko‘makchisi bo‘lardi
shaklida keladi. Ingliz tilida bo'lgani kabi, aralash
zamon shakli bilan Subjunctive Mood o'zbek tilida
ham ishlatiladi: Agar siz yaxshi odam bo'lsangiz ,
uydagi
sirni
ko'chaga
chiqarmasdingiz.(Z.Fatxullin);
2.
affiksal
morferma –sa qo‘shilishi bilan so‘zlovchining real
bo‘lmagan
istak/orzusi
ifodalanishi
mumkin:
Ertaga bir to‘yib uxlasam; 3.
ma)sa affiksal
morfemasining o‘zagi yoki fe’l o‘zagidan keyin edi
ko‘makchi fe’li kelsa, bir tomondan so‘zlovchining
xohish-istagini his-tuyg‘uli va kuchliroq qiladi,
ikkinchi tomondan, ijro. ish-harakatning mumkin
bo‘lmasligi mumkin :Bir kun Elobod kolxozi seni
bag‘rimdan uzmasa edi,...((O.); 4. Agar affiksal
morfemaning –(ma)sa tahriri fe’l o‘zagi yoki
o‘zagiga ergashsa. ekan ko‘makchi fe’li bilan ish-
harakatning
amalga
oshishi
imkoniyatining
yo‘qligi
ifodalanadi:
Chaqaloqlar
katta
bo‘ladi...Lekin
inson
o‘lmasa
ekan.(Mirmuhsin);5)Nasihat va iltimos affiksal
morfemalari –sa-m qo‘shilishi bilan ifodalanadi. /
-sa-ng/-sa /-sa-k/ -sa-ngiz/-sa-lar fe'lning o'zagi
yoki o'zagiga:
Onajon, shu suratni menga
bersangiz.(A.Q.)-so'rov; Shoshmang, vistavkani
shu yerda tashkil qilsak…Nima deysiz?(O.)-advice;
6 )Shubha yoki hayrat affiksning o‘za yoki fe’l
o‘zagiga -sa affiksini qo‘shib gapda nahotki modal
so‘zining qo‘llanishi bilan ifodalanadi: Nahotki
Muqaddas
ham
shuxonada
tursa?(O.Yo.);7)
Taxmin. , noaniqlik va shubhani 5-bandda
keltirilgan affiksal morfemalar bilan gapda kerak
modal so
ʻ
zi qo
ʻ
llanishi bilan ifodalash mumkin: Bu
yerda sho
ʻ
r imoratning ofati bo
ʻ
lsa kerak.(AQ);
8)Tekrar
5-bandda
keltirilgan
affiksal
morfemalardan keyin tire va –chi qo‘shimchasi
bilan ifodalanadi:Ha, Saltanat, nima bo‘ldi?
Saltanat,
gapirsangiz-chi.(A.Q.);
9)To‘siqning
yo‘qligi fe’lning o‘zagi yoki o‘zagidan keyin ham
bog‘lovchisi qo‘shilgan -(ma)sa affiksini qo‘shish
bilan ifodalanadi (o‘zbek tilidagi ergash gapning
bu turi koncession ergash gapdagi ingliz tilidagi
ko‘makchiga o‘xshaydi). : Tilim kelishmasa ham
dilim kelishadi. Sening tiling kelishsa ham, diling
kelishmaydi(A.Q.); Safoyev ellikdan oshgan bo‘lsa
ham, bu kiyimda yoshroq ko‘rinar edi.(A.Q.); Ey
qo‘ying, xafa tibbiy ularning, bola-da. Sho‘xlik
qilsalar
ham,
juda
to‘ydirib
sug‘orayaptilar.(O.);10) Vaqt va o‘rin qo‘shimcha
ma’noli qiyoslash o‘zagi yoki fe’l o‘zagiga -sa
affiksini qo‘shish bilan ifodalanadi( biz ko‘rdik. bu
o‘ziga xoslik ergash gapli ergash gapda va o‘rin
ergash gapli ergash gaplarda va predikativ ergash
gapda qo‘llanishida:Qayerda o‘t ochilsa, o‘sha
belgi granata yog‘dirildi(NS)
Ingliz tilida bo‘lgani kabi o‘zbek tilida ham
so‘zlovchining
voqelikka
hissiy
munosabatini
ifodalash uchun subjunktiv Mood qo‘llaniladi;
bunda –sa affiksal morfemasi fe’lning o‘zagi yoki
o‘zagiga qo‘shiladi: Ichini ko‘rsang, voy, biram
gilamlar
bilan
yasatib
qo‘yilgan,
og‘zing
ochiladi.(Sh.R.);Emosional munosabat. voqelikka
qaratqich so‘zlovchi ham fe’lning o‘zagi yoki
o‘zagiga qo‘shilgan –sa affiksi bilan ifodalanadi,
ba’zan qani/qani endi so‘zlaridan keyin maxsus
intonatsiya bilan keladi: Qani endi bu maslahatga
qo‘nsa! Hali ketyapmiz, hali ketyapmiz, qani
lolazor ko‘rina qolsa!
Yuqoridagi material tahlili shuni ko‘rsatadiki,
ingliz va o‘zbek tillarida subjunktiv maylning ham
sintetik, ham analitik shakllanishi samarali.
O'z-o'zini nazorat qilish uchun savollar:
1.Birlamchi grammatik kategoriya nima?
2.Ikkinchi darajali grammatik kategoriya nima?
3.Fe’lning ta’rifini bering.
4.Fe’l qanday grammatik kategoriyalarga ega?
5.Ingliz tilidagi fe’lda qanday birikma qobiliyati
bor?
6.O‘zbek
tilidagi
fe’lda
qanday
birikma
xususiyati bor?
7.Ingliz va o‘zbek fe’llarini tuzilishiga ko‘ra
tasniflang.
8.Ingliz va o‘zbek tilidagi fe’llarning semantik
tasnifini keltiring.
9.Ingliz va o
ʻ
zbek tilidagi fe
ʼ
llarning o
ʻ
timli va
o
ʻ
timsizligi haqida nima deya olasiz?
10.Ingliz tilidagi ovoz kategoriyasi haqida nima
deya olasiz?
11.O‘zbek tilidagi tovush kategoriyasi haqida
nima deya olasiz?
12.Rafiyat kategoriyasi nimani ifodalaydi?
13.Imperativ kayfiyat nimani ifodalaydi?
14.Indikativ kayfiyat nimani ifodalaydi?
15.Ingliz va o‘zbek tillarida buyruq maylining
shakllanishi haqida gapiring.
16.Imperativ kayfiyat nimani ifodalaydi?
17.Ingliz tilida sintetik subjunktiv kayfiyatning
yasalishi haqida gapiring.
18.Ingliz tilida analitik Subjunctive Moodning
shakllanishi haqida gapiring.
19.O‘zbek tilida sintetik ergash gapning yasalishi
haqida gapiring.
20.O‘zbek
tilida
analitik
ergash
gapning
yasalishi haqida gapiring.
21.Qanday qilib A.I. Smirnitskiy ingliz tilidagi
fe'llardagi kayfiyat kategoriyasini tasniflaydi?
22.Ingliz tilidagi Subjunktiv Mood qanday
ma’nolarni ifodalaydi?
23.O‘zbek
tilida
to‘ldiruvchi
mayl
qanday
ma’nolarni ifodalaydi?
24.Ingliz tili subjunctive Moodning zamon
shakllari haqida nima deya olasiz?
25.O‘zbek
tilidagi
ergash
gapning
zamon
shakllari haqida nima deya olasiz?
Mavzu yuzasidan mashqlar
Do'stlaringiz bilan baham: |
