Pitkeriw qaniygelik jumısı temasınıń aktuallıǵı. Ekonomikamıznizni

KIRISH

Pitkeriw qaniygelik jumısı temasınıń aktuallıǵı. Ekonomikamıznizni

modernizaciyalaw sharayatında túrli tarawdıń hám tarmaqları ortasındaǵı sáykesliktiń

kusheytiwi hám de turaqlı ósiw pátleriniń támiyinleniwi nátiyjesinde xalıq

dáramatları, turmıs dárejesiniń sezilerli túrde asqanı xojalıq jurgiziwshi

sub'ektlerdiń buxgalteriya iskerligin jetilistiriw, olardınıń esap -kitap hám

valyuta schyoti menen baylanıslı mámile munasábetlerin tártipke salıwdı taqazo etpekte,

ertangi kunga bolǵan isenimimizdiń barǵan sayın bekkemlenip barıwına jay

jaratıp atır. Aqırǵı jıllarda Ózbekstan aldınǵınan tupten parq etiwshi jańa

ekonomikalıq munasábetlerge tiykarlanǵan halda ekonomikalıq rawajlanıwdıń jańa

basqıshlarına ótip barıp atır.

Sol orında Prezidentimiz I. A. Karimov aytıp ótkeni sıyaqlı, «2013 jıl hám jaqın

keleshekke mólsherlengen programmasımizni ámelge asırıwda ekonomikamız jáne onıń

jetekshi tarmaqların modernizaciyalaw, texnikalıq hám de texnologiyalıq jańalawdı

jedellestiriw jáne onıń kólemin keńeytiw, islep shıǵarıwdı diversifikatsiya

qılıw oraylıq orın tutıwı dárkar. Buǵan baylanıslı 2013 jıl ushın islep shıǵılǵan hám 370

den artıq strategiyalıq zárúrli joybardı ámelge asırıwdı názerde tutatuǵın Investitsiya

programması oǵada zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul maqsetler ushın ajratilayotgan 13

milliard dollardıń 75 payızın ishki derekler esabınan finanslashtiriladigan

aqshalar, qalǵan bólegin qosiletuǵın shet el investitsiyalar quraydı»1

Ekenin aytıw kerek, jurtımızda jáhán finanslıq daǵdarısınıń unamsız tásirinlerine qarsı

ko'rilayotgan ilajlar natiyjeliligi Xalıq aralıq valyuta fondı, Jáhán

banki, Aziya rawajlanıw banki sıyaqlı abıraylı xalıq aralıq finanslıq hám ekonomikalıq institutlar

tárepinen joqarı bahalanıp atır. Atap aytqanda, “Xalıq aralıq valyuta fondınıń 2011

jıl noyabr ayında mámleketimizge kelgen missiyasining bayanatidaÓzbekstan izbe-iz ósiwge eriskeni hám global finanslıq krizisqa qarsı

tabıslı sharalar kórey atırǵanı jazıp qoyıldı, sonıń menen birge, orta múddetli

keleshekte ekonomikalıq ósiwdiń joqarı pátleri saqlanıp qalıwı haqqında unamlı prognoz

bildirildi”2. Házirgi kunga kelip, Ózbekstan Respublikasında jalpı ishki ónim

kólemi sezilerli dárejede asıp barıp atır, óz gezeginde, mámleket byudjetiniń dáramat

bólegi de asıp atır. Bul sıyaqlı ekonomikalıq ózgerisler mámlekette makroekonomikalıq

turaqlılıqqa erisiw, pul-valyuta hám tólew ıntızamın bekkemlenip barıwına

tiykar bolıp atır. Usılar menen birge pul-valyuta resurslarınan nátiyjeli

paydalanıwda, tólew ıntızamın bazar talaplarına maslastırıwda belgili

kemshilikler, bul tarawda tolıq paydalanilmagan ishki múmkinshilikler bar. Usılar

gápine pul qarjları, esap -kitap hám valyuta operatsiyaların úzliksiz tártipte

esapqa aparıw, olardıń qadaǵalawın turaqlı túrde jetilistiriw aktual

máselelerden bolıp tabıladı.

Sol kózqarasqa kóre de esap -kitap hám valyuta schyoti mámilelerin esabı hám

auditi hár tárepleme úyreniwdi talap etetuǵın máselelerden esaplanadı

Pitkeriw qaniygelik jumısınıń maqseti hám wazıypaları. Ekonomikanıń túrli

tarmaqlarında iskerlik jurgiziwshi xojalıq jurgiziwshi sub'ektleri esap -kitap hám valyuta

schyotlari boyınsha mámileleri esabı hám de auditini shólkemlestiriwdiń teoriyalıq,

stilistik hám ámeliy táreplerin úyreniw tiykarında olardı shólkemlestiriw hám auditini

ótkeriwdi jetilistiriw boyınsha ilimiy-ámeliy usınıslar islep shıǵıw pitkeriw

qaniygelik jumısınıń maqsetin quraydı. Esap -kitap hám valyuta schyotlari

boyınsha mámilelerdiń esabı hám de auditining házirgi jaǵdayın úyreniw hám de

rawajlanǵan mámleketlikler tájiriybesi tiykarında auditning jańa usılların ózlestiriw arqalı

mámilelerdi ámelge asırıw múmkinshiliklerin keńeytiw boyınsha tómendegi

wazıypalar belgilep alındı :

Ø esap -kitap hám valyuta schyoti boyınsha mámilelerdi esabı hám de auditini

shólkemlestiriwdiń teoriyalıq tiykarların úyreniw;

Ø esap -kitap hám valyuta schyoti boyınsha mámilelerdi esabı hám de auditini

ótkeriwdi jetilistiriw;

Ø joqarıda keltirilgen máselelerden kelip shıqqan halda respublikamızda iskerlik

kórsetiwshi kárxanalardı esap -kitap hám valyuta schyotlari menen baylanıslı

mámilelerdi esabı hám de auditini shólkemlestiriwdiń usılların anıqlaw hám

ámeliyatqa nátiyjeni ámelde qollanıw qılıw múmkinshiliklerin úyrenip shıǵıw.

Pitkeriw qaniygelik jumısınıń ob'ekti. Izertlew ob'ekti etip

“NAVOIYSUVQURILISH” OAJ maǵlıwmatları alındı.

Pitkeriw qaniygelik jumısınıń teoriyalıq hám ámeliy stilistik tiykarları bolıp,

Ózbekstan Respublikasınıń Nızamları, Ózbekstan Respublikası Prezidenti

Nızamları, Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov dóretpeleri, sóylewleri hám

maqalalarında ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw, mámleket xalıq aralıq ekonomikalıq

munasábetlerin rawajlandırıwǵa tiyisli máseleleri boyınsha aytǵan juwmaqlarınan

zárúrli derek retinde paydalanildi Bunnan tısqarı pitkeriw qaniygelik jumısında tiykar

bolıp O'zR Ministrler Mákemesiniń " Ónim (jumıs hám xızmet) larni islep shıǵarıw

hám satıw ǵárejetlerin qáliplestiriw quramı tuwrısında" gi Qaǵıydası, Finans Ministrligi

qaǵıyda hám jollamalarınan paydalanildi. Bunnan tısqarı izertlew processinde

rawajlanǵan shet el mámleketlerinde auditni shólkemlestiriw tájiriybeleri úyrenildi.

Pitkeriw qaniygelik jumısınıń quramı. Pitkeriw qaniygelik jumısı kirisiw, 3 bap hám

6 paragrafdan, juwmaq hám usınıslar, paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat

bolıp, kólemi __ betni quraydı, quramında 8 keste, 4 sızılma, 5 qosımsha

bar. III bap. HISOB- KITOB VA VALYUTA SCHYOTI BO'YICHA

MUOMALALAR AUDITINI TASHKIL QILISH VA

TAKOMILLASHTIRISH YO'NALISHLARI

3. 1 Esap - kitap hám valyuta schyoti boyınsha mámileler auditini ótkeriwdiń

házirgi ámeliyatı.

Mámleketimizde ǵárezsizlikke eriskenimizden tap házirgi waqıtqa shekem kóplegen

tarawlar menen birge audit salasında da reformalar alıp barılmaqta. Bul barda xalıq aralıq

ulgilerge tiykarlanǵan Ózbekstan Respublikası buxgalteriya esabınıń milliy

standartları qabıllandı. Usı standartlar Ózbekstanda esap júrgiziw sistemasın

belgilep beredi.

Soniń menen birge, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar ózlerine esap -kitap hám kassa xızmetlerin

kórsetiw ushın banklerdi ózbetinshe túrde tańlaydilar hám de bir yamasa bir neshe

banklerde milliy hám shet el valyuta daǵı talap etip alınuncha depozit schyotlar hám de

depozit schyotlarning basqa túrlerin ashıw huqıqına egalar.

Banklerde schyotni ashıw Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki

basqarıwdıń 2001 jıl 6 oktyabr degi 25/4-san (1-san) sheshimi menen tastıyıqlanǵan

«Ózbekstan Respublikası banklerinde ashılatuǵın bank schyotlari tuwrısında

jollamaǵa (O'zR AV 29. 09. 2003 y. 1080-1-san menen dizimge alınǵan ) tiykarınan

ámelge asıriladı.

Bul jollamaǵa muwapıq, bank schyoti degende, bank schyoti shártnamasın

dúziw arqalı bank klient (schyot iyesi) schyotiga kelip túsken pul qarjların

qabıllaw hám kiritip qoyıw, klienttiń schyotidagi tiyisli aqshalardı ótkeriw

hám beriw hám de schyot boyınsha basqa operatsiyalardı ámelge asırıw tuwrısındaǵı

buyrıqlardı orınlaw wazıypasın óz moynına alıwı nátiyjesinde bank menen klient

ortasında payda bolatuǵın munasábetler túsiniledi.

Auditor banktegi schyotlarga tiyisli mámileler auditini banktegi milliy hám sırt el

valyutasındaǵı pul qarjları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı hám de olarǵa qosımsha etilgen

salıq esabatın tekseriwden baslaydı. Bunda barinen burın bankte ashılǵan schyotlar

sanı hám nomeri hám de qaysı bankte ashılǵanlıǵı anıqlanadı. Bul maǵlıwmatlarauditorga barlıq schyotlar boyınsha bank kóshirmelerin hám hár bir schyot boyınsha

esap registrlarini tekseriw ushın kerek boladı.

Keyininen auditor kárxana hám bank ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń yuridikalıq

tiykarların anıqlaydı, bank xızmeti kórsetiw tuwrısındaǵı shártnamanıń Ózbekstan

Respublikası Puqaralıq Kodeksi normalariga muwapıqlıǵın tekseredi.

Banktegi schyotlar boyınsha pul qarjları tabısı hám shıǵımına tiyisli mámileler

bankte tiyisli dáslepki hújjetler menen rásmiylestiriledi. Bul dáslepki

hújjetlerdiń formaları hám toltırıw tártibi Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki

jollamalarında belgilengen. Bunday hújjetlerge tómendegiler kiredi:

Ø bank kóshirmeleri (bank tárepinen tastıyıqlanib qosımsha etilgen esap -kitap

tólew hújjetleriniń formaları menen);

Ø tólew tapsırmanaması ;

Ø tólew talapnaması ;

Ø tólew orderi;

Ø inkasso tapsırmanaması (buyrıqı );

Ø esap -kitap schyotiga naq pul tapsırıw ushın arza ;

Ø valyutanı májburiy satıw ushın tapsırmanoma;

Ø valyuta satıp alıw ushın tapsırmanoma;

Ø rezidentning satıp alınǵan valyutanı so'mga aylandırıw tuwrısındaǵı buyrıqı

hám basqalar ;

Ø bank esap -kitap hújjetlerine qosımsha etiletuǵın hám ámelge asırılǵan

mámilelerdiń nızamlılıǵın tıykarlaytuǵın dáslepki hújjetler»12. Joqarıdagilarga tıykarlanıp, auditor hújjetlerdiń tuwrı rásmiylestirilishini

tekseredi, hújjetlerdi arifmetik tekseriw hám banktegi schyotlar boyınsha ámelge

asırılǵan mámilelerdiń nızamlılıǵın tekseriwden ótkeredi.

«Bank operatsiyaların tekseriwde auditor banklerde esap -kitap hám basqa

schyotlar bar ekenligi hám bank operatsiyaların ámelge asırıwda ámeldegi

nızamshılıqqa ámel etiliwin tekseredi. Tekseriw kárxana tárepinen banklerde

ashılǵan barlıq schyotlar boyınsha ámelge asıriladı. Tiyisli schyotlar boyınsha

kóshirmelerde belgilengen aqshalar qaldıg'i esapta ámeldegi bolǵan aqshalar

qaldıg'i menen salıstırıladı. Kóshirmelerdi rásmiylestirilishida ózimshillik penen talan-taraj yetiwchiliklarni

jasırıw maqsetinde schyotning depeti hám krediti boyınsha oborot bile-tura birdey

summaǵa kemeytiriliwi múmkin. Sol sebepli, auditor bank kóshirmelerine

muwapıq schyotning depeti hám krediti boyınsha oborot esap registrlaridagi

kórsetkishler menen muwapıqlıǵın tekseriwi kerek».

Auditor banktegi schyotlardan aktseptsiz (razılıqsız ) esaptan shıǵarıwǵa tiyisli

mámilelerdi tekseriwge bólek itibar qaratıwı kerek. Bunday jaǵdaylar tek sud

sheshimi, tikkeley nızam kórsetpeleri, klienttiń bank shártnaması tiykarında ámelge

asırılıwı múmkin.

Banktegi schyotlar boyınsha mámileler Ózbekstan Respublikası salıq

nızamshılıǵına muwapıq salıqlar yamasa jıynawlardı undirish tuwrısındaǵı qarardı

támiyinlew ushın isletiliwi múmkin. Bul sheklewler Ózbekstan Respublikası

Puqaralıq Kodeksine muwapıq atqarıw qılıw gezegi salıq tólewge tiyisli minnetlemelerden

aldın tolıqnatuǵın tólewlerge tiyisli emes. Banktegi mámilelerdi toqtatıw salıq

organınan bunday mámilelerdi toqtatıw tuwrısındaǵı qarar etilgen waqıttan tap

bul qarar biykar etińunga shekem ámel etedi.

Finanslıq esabattıń isenimliligin tastıyıqlaw ushın odaǵı turpayıatkichlarning

sintetik hám analitik esap, bank kóshirmesi maǵlıwmatlarına sáykesligin tekseriw kerek.

Bunday tekseriwdi tómendegi izbe-izlilikde ámelge asırıw maqsetke muwapıq

( 4-shizma).

Dáslepki hújjetler tómendegi tártipte gruppalarǵa bólinedi: aldın bank kóshirmelerine

tabıs hújjetleri, olardan keyin bolsa barlıq shıǵın hújjetleri izbe-iz qosımsha etiledi:

444444

Bank kóshirmelerin bunday tártipte tekseriw bank hújjetlerin ámelge

asırılǵan mámilelerdiń mánisine kóre tekseriw menen birge ámelge asırılıwı

kerek. Bunda auditor tómendegilerdi anıqlawı kerek (5-keste).

555555555

Bulardan tısqarı, kárxananıń tólewge uqıpsızligi júzege kelmeyotganligi hám

bunday halda kárxananıń finanslıq jaǵdayın jaqsılaw boyınsha qanday sharalar

kórilgenligi de anıqlanadı.

Tekseriw processinde atqarılatuǵın ámeller auditorning jumısshı hújjeti menen

rásmiylestiriledi. Ayırmashılıqlar anıqlanǵanında parq summaların kórsetiw hám olardıń

sebeplerin ashıp beriw zárúr.

Sonday etip, bank mámileleriniń auditi 5110 «Esap -kitap schyoti», 5210

«Mámleket ishindegi valyuta schyotlari», 5220 «Shet el degi valyuta schyotlari», 5510 -

«Akkreditivlar», 5520 «Shek dápterchalari» hám 5530 «Basqa arnawlı schyotlar»

boyınsha ámelge asıriladı.

5110 -«Esap -kitap schyoti» ga kelip túsken pul qarjların tekseriwde, olardı

tabıs qılıwdıń tuwrılıǵı anıqlanadı. Mısalı, kassa mámilelerin tekseriw

processinde barlıq bank kóshirmelerinde bankke tapsırılǵan naq pul badallari

bólek belgilep qoyılıwı kerek.

Esap -kitap hám valyuta schyotlaridan pul qarjların esaptan shıǵarıw boyınsha

bankten alınǵan naq pullardıń waqıtında tolıq qabıl etiliwi hám de maqsetke

muwapıq isletiliwine bólek itibar qaratıw zárúr. Pul qarjların ótkeriw, buyım

jetkizip beretuǵınlarǵa qarızlardıń oranıwı, olardan paydalanıwdıń xaqqoniyligi hám

tıyanaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde bul schyotlar tekseriledi.

Auditor aktseptlangan tapsırmalar menen baylanıs bólimi arqalı pul ótkerilgende

qátelikke jol qoyılmalıǵin da tekseriwi kerek. Bunda ámeldegi hám

deponentlangan mıynet haqı, atqarıw betalari boyınsha uslanǵan summalar yamasa esapdor

summalar hám t.b. tekseriledi.

Pul ótkerilip atırǵan waqıtta ótkerilish qásiyetleri hám ótkerilip atırǵan summa

tuwrılıǵı (dáslepki esap hújjetlerine salıstırıw jolı menen) sonıń menen birge,

ótkeriwlerdi alatuǵın shaxslar diziminiń isenimliligi tekseriliwi kerek.

Auditor barinen burın, esap -kitap schyoti menen baylanıslı bolǵan bank mámilelerine

tiyisli úlgili buxgalteriya jazıwlarınıń klassifikaciyalagichi menen tanısıp shıǵıwı zárúr. Bul eń kóp ushraytuǵın mámilelerdi anıqlaw hám schyotlar baylanısıwınıń

tuwrılıǵın tekseriwge múmkinshilik beredi. Eger kárxanada bunday klassifikaciyalaǵısh joq

bolsa, Bas dápter degi schyotlar baslanıwınan paydalanıp, tiyisli informaciyaǵa iye

bolıw múmkin. Bunda kárxana iskerligine tán bolmaǵan mámilelerge tiyisli

schyotlar baylanısıwına bólek itibar qaratıw zárúr.

Eger bank xızmeti kórsetiw shártnamasında bank tárepinen kárxananıń pul

qarjlarınan paydalanıwı názerde tutılǵan bolsa, auditor alınǵan procentlerdiń

kárxanada hár ayda dáramat retinde sáwlelendiriliwi yamasa olardıń esap -kitap

schyotiga rasında ótkeriliwine qaray sáwlelendirilishini tekseriwi kerek. Alınatuǵın

procentlerdi nadurıs sáwlelendiriw tekǵana esabat dáwirindegi finanslıq nátiyjelerdiń buzib

kórsetiliwine, bálki kárxanaǵa salıstırǵanda salıq organı tárepinen finanslıq jaza

ilajları (járiymalar ) qollanılıwına alıp keliwi múmkin.

Sonıń menen birge, auditor esap -kitap schyotiga tiyisli mámileler boyınsha tómendegilerdi

da tekseredi:

esap registrlarini júrgiziw tártibi;

bankte ashılǵan hár bir esap -kitap schyoti boyınsha sintetik esap registrining

júritiliwi, jıynama registr dúzilisi;

esap -kitap schyotidagi pul qarjları háreketine tiyisli mámilelerdiń sintetik

esap registrlarida waqıtında sáwlelendiriliwi;

hár bir bank kóshirmesi maǵlıwmatlarınıń esap registrlariga jazıp barılıwı ;

bank kóshirmesi hám esap registrlaridagi summalar teńligi.

Xojalıq sub'ektleri Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki basqarıwdıń

sheshimi15 menen tastıyıqlanǵan «Ózbekstan Respublikası banklerinde ashılatuǵın bank

schetlari tuwrısında» jollama16 ǵa muwapıq shet el valyutada talap etip

alınuncha depozit schetlarini hám de ekilemshi talap etip alınuncha, fond,

múddetli valyuta operatsiyalarınıń buxgalteriya esabı sırt el valyutasınıń hár bir

túri (AQSh dolları, funt sterling, evro hám basqalar ) boyınsha bólek alıp barıladı hám

xojalıq operatsiyaları ámelge asırılǵan sánesindegi Ózbekstan Respublikası

Oraylıq banki belgilegen kurs boyınsha «Mámleket ishindegi valyuta schyotlari» hám

«Sırt el degi valyuta schyotlari» schyotlarida sum ekvivalentinde sáwlelendiriladi».

Banktegi valyuta schyotlari boyınsha mámilelerdi tekseriw dawamında auditor

tómendegilerge bólek itibar qaratıwı kerek 6 (-keste).

7777777

Valyuta schyotlari boyınsha mámilelerdi auditorlik tekseriwinen ótkeriw

bankte ashılǵan, sonday-aq sırt eller degi de hár bir valyuta schyoti boyınsha

ámelge asıriladı.

Bunda sonı itibarǵa alıw kerek, eger Ózbekstan kárxanasınıń shet el

bankte, Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki litsenziyası boyınsha ashılǵan

schyoti bolsa, bul litsenziya oǵan valyuta tushumini qabıllaw ushın tiykar bóle

88888

almaydı. Sol sebepli Ózbekstan Respublikası Oraylıq Bankinde shet el

banktegi schyotga valyutanı hár bir tabısı ushın arnawlı ruxsatnama bolıwı kerek.

Audit processinde, rezident bolıp esaplanǵan, kirip etiwshi shólkemler valyuta

tushumi qabıl etiliwiniń tolıqlıǵı hám tuwrılıǵın tekseriwde, auditor kepillikli

banklerdegi olardıń valyuta schyotlari boyınsha tómendegilerdi anıqlawı kerek:

shólkem valyuta tushumini sırt ellik sherikiniń reklamatsiyasini qanaatlandirıw

esabına járiyma tólew yamasa zálellerdi oraw, yaǵnıy óz-ara talaplardı esapqa alıw

tuwrısındaǵı talaplardı ;

kirip kontraktlari sıyaqlı, import kontraktlarini orınlaw dawamında da óz-ara qarız

jıljıtıwıw hallarına jol qoyılmalıǵi ;

Ózbekstan Respublikasına ótkeriliwi kerek bolǵan hám shet el degi rezidentning

ixtiyoriga yamasa múlki qatarına ótken tushumdan tólewler ámelge asırilmaganligini.

Alınǵan dáramat pul ótkeriw ámelge asırilgunga shekem tek bul dáramat

alınǵan sırtqı ekonomikalıq mámile menen tikkeley baylanıslı bolǵan bank komissiyaları

hám shıǵınlardı tólew ushın isletiliwi múmkin.

Valyuta tushumining tolıq tabıs etiliwin tekseriw ushın jıl dawamında túsken

valyuta summası kirip etilgen tavar ma`nisi menen salıstırıwlanadı.

Valyuta schyotiga tiyisli mámilelerin tekseriw dawamında valyuta satıw hám satıp

alıwǵa tiyisli mámilelerdiń tuwrı sáwlelendirilganligiga bólek itibar qaratıw kerek.

Sebebi, kárxanalarda buxgalter kóbinese esapqa alıw stilistikasinde de, kurs

parqların esap -kitap qılıwda da valyutanı so'mga esaplab ótkeriwde kóplegen

qátelerge jol qóyadılar.

Valyuta schyotlari boyınsha mámilelerdi auditorlik tekseriwinen ótkeriw

bankte ashılǵan, sonday-aq sırt eller degi de, hár bir valyuta schyoti boyınsha

ámelge asıriladı. Bunda sonı itibarǵa alıw kerek, eger Ózbekstan kárxana

sining shet el bankte, Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki litsenziyası boyınsha

ashılǵan schyoti bolsa, bul litsenziya oǵan valyuta tushumini qabıllaw ushın tıykarbo'la almaydı. Sol sebepli Ózbekstan Respublikası Oraylıq Bankinde shet el

banktegi schyotga valyutanı hár bir tabısı ushın arnawlı ruxsatnama bolıwı kerek.

Audit processinde auditor múlkshilik formalarınan qaramastan, barlıq xojalıq

jurgiziwshi sub'ektler shet el valyuta daǵı tushumni májburiy tártipte satıwına bólek

itibarın qaratıwı kerek. «Kárxanalar májburiy satıwdı tovarlar hám xızmetler

kiripinen alınǵan shet el valyuta daǵı tushumdan ámelge asıradilar»18. Bunda shet el valyuta daǵı tushum degende kirip etilgen tovarlar hám xızmetler

ushın kárxanalardıń kepillikli banklerdegi esap nomerlerine hám kassalarına ámelde

túsken shet el valyuta daǵı pul qarjları (keyingi orınlarda tushum dep ataladı )

túsiniledi

dáldalshılıq iskerliginen dáramat alıwshı kárxanalar ushın májburiy satıw

maqsetleri ushın shet el valyuta daǵı tushum degende orınlanǵan pitimler boyınsha

alınǵan dáldalshılıq haqi (procentler) muǵdarı túsiniledi;

bankler boyınsha shet el valyuta daǵı tushum degende, dáldalshılıq haqi kórinisinde

alınǵan aqshalar, kepillikli banklerdiń shet el banklerdegi esap nomerleri

boyınsha qosılǵan procentler, sonıń menen birge bankler tárepinen norezidentlardan alınǵan

shet el valyuta daǵı basqa dáramatlar (máslahát xızmetlerin kórsetiwden alınǵan

dáramatlar, alınǵan járiymalar, penya hám t.b. ) túsiniledi;

qamsızlandırıw shólkemleri boyınsha shet el valyuta daǵı tushum degende, qamsızlandırıw múddeti

tamam bolǵandan keyin qamsızlandırıw tabanı tólewleri shıǵarıp taslanǵan halda esaplab

shıǵılǵan qamsızlandırıwlanuvchilarning qamsızlandırıw badallari retinde alınǵan aqshalar,

sonıń menen birge basqa tushumlar túsiniledi.

Shet el valyuta daǵı tushumni májburiy satıwdan :

xalıq tutınıw tovarları óndiriske qánigeliklashtirilayotgan, ustav fondida shet el

qarjı úlesi 50 procentten artıq bolǵan shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı kárxanalar dizimnen ótkerilgen waqıttan baslap 5 jıl múddetke azat etiledi.

Usı kárxanalar, eger bul tovarlardı óziniń óndirisi úlesi xojalıq

iskerliginen alınǵan tushum ulıwma muǵdarınıń 60 procentinen artıqtı tashkil etse,

xalıq tutınıw tovarları óndiriske qánigeliklesip atırǵan kárxanalar dep

esaplanadı ;

qayırqomlıq maqsetlerine sıy retinde tushuvchi shet el valyuta daǵı aqshalar,

grantlar, olardan maqsetli paydalanılǵan táǵdirde, ustav qarjına úlesler,

sonıń menen birge kárxanalardıń sırt el degi shet el yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa sotilgan

aktsiyaları hám basqa qımbatlı qaǵazlarına aqsha tólew ushın túsken aqshalar

azat etiledi (Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń " Mámleket múlkin

jekelashtirishda shet el qarjılardı tartıwdı xoshametlew ilajları

tuwrısında" 1998 jıl 18 noyabr degi 477-san sheshimine muwapıq keyinirek tolıq

muǵdarda Oraylıq bankke májburiy sotilgan halda Mámleket múlki komitetiniń

arnawlı valyuta esap betine ótkeriliwi kerek bolǵan shet el investorlardan

kárxanalar yamasa aktsiyalar paketleri ma`nisi ushın aqsha tólewden túsken erkin

almastıriletuǵın valyuta daǵı aqshalar bunnan tısqarı );

Ø shet el valyuta daǵı kreditler;

Ø valyuta bazarında satıp alınǵan shet el valyuta daǵı aqshalar ;

Ø atqarılmaǵan import kontraktlar boyınsha qaytarılatuǵın avans tólewleri;

Ø mikrofirmalar, kishi kárxanalar ózleri islep shıǵarǵan tovarlar (jumıslar,

xızmetler) ni kirip etiwden túsetuǵın valyuta tushumi. (O'zR VM

17. 01. 2004 y. 28-san Sheshimi redaktorındaǵı kishi bánt)..

Májburiy satılıwı kerek bolǵan shet el valyuta daǵı tushum:

a) kárxanalar boyınsha Ózbekstan Respublikasından sırtda bajıxana

tártipotlari, júklerdi transportda tasıw, qamsızlandırıwlaw, ekspediciya etiwge,

dáldalshılıq haqi boyınsha ǵárejetler muǵdarına, kontraktlarga muwapıq shet el

banklerdiń hám Ózbekstan Respublikası kepillikli bankleriniń kreditleri ushın

procentler, sonday-aq, shet el valyuta daǵı kepil adamlıqlar procentleri boyınsha tólewlarmiqdoriga (múddeti ótkerip jiberilgen hám múddeti keshiktirilgan qarızlar procentlerinen

tısqarı ) azayadı ;

b) bankler boyınsha :

bank klientleriniń depozit esap nomerleri hám amanatlarındaǵı aqshalar

qaldıqları boyınsha shet el valyutada tolıqnatuǵın procentler muǵdarına ;

shet el banklerden alınǵan shet el valyuta daǵı kreditler ushın procentler boyınsha

tólewler, sonıń menen birge shet el banklerdiń shet el valyutada aqsha tolıqnǵan xızmetlerin

ma`nisine;

shet el valyuta daǵı tushumning sırt elde ásbap -úskeneler ijarası (lizing) ushın

xaq tolıqnatuǵın bólegine azayadı ;

v) Ózbekstan Respublikası aymaǵında erkin almastıriletuǵın valyutaǵa shiyki

buyımlar satıp alıwǵa istisno jol menende ruxsat berilgen kárxanalar boyınsha valyuta

tushumining bir bólegin májburiy satıw muǵdarı kirip etiletuǵın ónimdi

islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan sheki onim hám materiallardı respublika ishinde

satıp alıw ushın paydalaniletuǵın valyuta ǵárejetleri muǵdarına azayadı.

Kárxanalar paydasına shet el valyutada túsken tushum, eger Ózbekstan

Respublikası Oraylıq banki tárepinen ózgeshe ruxsat bolmasa, respublika

kepillikli banklaridagi esap betine májburiy ótkeriliwi kerek.

Onıń ushın kepillikli bankte kárxanalarǵa :

shet el valyuta daǵı tushumni tolıq mikdorda ótkeriw ushın shet el valyuta daǵı

talap etip alınatuǵın ekilemshi (tranzit) depozit esap beti (keyingi orınlarda

tranzit valyuta esap beti dep ataladı ) ashıladı ;

shet el valyuta daǵı tushum májburiy sotilgandan keyin kárxanalar ixtiyorida

qalatuǵın aqshalardı esapqa alıw ushın shet el valyuta daǵı talap etip alınatuǵın

depozit esap beti (keyingi orınlarda valyuta esap beti dep ataladı ) ashıladı.

Májburiy satılıwı kerek bolǵan aqsha kárxanalar tárepinen usı tártip

talapları esapqa alınǵan halda anıqlanadı. Auditorlik tekseriwi dawamında, auditor oraylastırılmaǵan valyuta tushumini

májburiy satıw tushum kárxananıń tranzit valyuta esap betine túsken sáneden

baslap 5 bank kúninen keshikmay, oraylastırılǵan kirip boyınsha bolsa 3 bank

kúninen keshikmay ámelge asırılǵanlıǵına itibar qaratıwı kerek. Bunda 500 AQSh

dollarına teń bolǵan muǵdardan aspaytuǵın shet el valyuta daǵı tushumdan

májburiy satıwdı hár on kúnde ámelge asırıwǵa ruxsat beriledi.

Auditor tovarlar hám xızmetlerdi oraylastırılmaǵan kirip boyınsha satıwdan

alınǵan shet el valyuta daǵı tushumning 50 procenti kepillikli banklerge májburiy satılıwı

kerekligini da tekseriwi kerek.

Kepillikli bankler tárepinen valyuta tushumining bir bólegi kárxanalar tárepinen

májburiy satılıwı tártibinde satıp alınǵan shet el valyuta daǵı aqshalar belgilengen

tártipte birjadan tısqarı valyuta bazarında operatsiyalardı ámelge asırıw ushın

paydalanıladı.

Valyutanı májburiy hám qaytarıp satıw dawamında nızamshılıqta belgilengen, satıw

rejiminiń májburiy shártleri sıyaqlı, bul mámilelerdi buxgalteriya esabında sáwlelendiriw

da tekseriliwi kerek. Valyutanı qálegen satıwda bolsa tiykarınan bul

mámilelerdiń buxgalteriya esabında sáwlelendiriwi tekseriledi.

Auditor balanstıń valyuta zatları hár ayda qaytaldan bahalanishi

tuwrılıǵın hám payda bolǵan kurs parqları tiyisli túrde - unamlı kurs bolsa -

9540 «Valyutalar kursları parqlarınan alınǵan dáramatlar» schetiga, unamsız kurs bolsa

- 9620 «Valyutalar kursları parqlarınan záleller» schetiga ótkerilgenligin tekseredi.

Sonıń menen birge, auditor kassa daǵı, banktegi depozit hám ssuda schetlaridagi, sonday-aq

akkreditivlar, sırt el valyutasındaǵı pullarǵa tiyisli hújjetler, sırt el valyutasındaǵı qısqa

múddetli hám uzaq múddetli qımbatlı qaǵazlar, sırt el valyutasında kórsetilgen

depitorlik hám kreditorlik qarızlar, kreditler hám zayomlar valyuta ma`nisinde

esaplanishini este tutıwı kerek.

Qaytaldan bahalaw nátiyjesinde payda bolǵan tóplanǵan unamlı hám unamsız kurs

parqları 9540 «Valyutalar kursları parqlarınan alınǵan dáramatlar» yamasa 9620«Valyutalar kursları parqlarınan záleller» schetlaridan esaptan shiǵarıladı hám olar

jabılıwı yamasa esaptan shıǵarılıwına qaray, basqa jaǵdaylarda bolsa xojalıq

operatsiyalar ámelge asırılǵanligine qaray - depitorlik hám kreditorlik qarızları boyınsha

finanslıq nátiyjelerge ótkeriledi. Kurs ayırmashılıǵı boyınsha buxgalteriya esabın

ápiwayılastırıw maqsetinde, unamlı hám unamsız kurs ayırmashılıǵı kurs ayırmashılıǵın esaptan shıǵarıw

ámelge asırılǵan esap beriw ayınıń aqırında sırt el valyutasınıń birligine tuwrı kelgen

kurs ayırmashılıǵınıń ortasha muǵdarı boyınsha esaptan shıǵarıw ruxsat etilgen.

Kurs ayırmashılıǵı tuwrı salıqqa tartılıwın tekseriwde, auditor unamlı kurs ayırmashılıǵı

salıqqa tartıw bazasın asırıwın, unamsız kurs ayırmashılıǵı bolsa - onı kemeytiwin este

tutıwı kerek. Zálellikke jol qoymaw maqsetinde xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerge

unamsız kurs ayırmashılıǵın finanslıq -xojalıq iskerligi nátiyjelerine onı orawǵa etarli

bolǵan dáramatlar shegarasında esaptan shıǵarıw ruxsat etilgen. Birden-bir salıq

tólewshiler ushın inabatqa alınatuǵın kurs ayırmashılıǵı unamlı kurs ayırmashılıǵı esaplanadı. Bunda

birden-bir salıqtı esaplawda unamsız kurs ayırmashılıǵı salıqqa tartıw bazasın kemeytirmeydi.

Shet el valyutanı ózlestiriw boyınsha operatsiyalardı júz etiwden

finanslıq nátiyje (payda, zálel) ishki valyuta bazarındaǵı kurs boyınsha satıp alınǵan zat etilgen

shet el valyuta summası menen onı satıp alıw sánesinde Ózbekstan Respublikası

Oraylıq banki stul boyınsha esaplanǵan summası ortasındaǵı farqdan kelip

shıǵadı. Kurs ayırmashılıǵı pitimin júz etiw dáwirindegi shet el valyutanı rásmiy stul

ózgeriwi hám sonıń menen birge kepillikli banka komision mukofatlarni tólew ǵárejetleri

nátiyjesinde qáliplesedi. Ay aqırında nátiyjeler 9910 «Juwmaqlawshı finanslıq nátiyje” ga alıp

barilad

3. 2. HISOB KITOB VA VALYUTA SCHYOTIGA DOIR

MUOMALALAR AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI

Sırtqı ekonomikalıq munasábetlerdi nátiyjeli amalgi asırıw xojalıq

tarmaqlarınıń keń rawajlanıwına, sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisin

rawajlanıwlasıwına, ayırım tarmaqlar hám islep shıǵarıwdı zamanagóy texnika vatexnologiya menen qurallandırıwǵa, mineral sheki onim hám insan resurslarınan jáne de

natiyjelilew paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. Nátiyjeli ámelge asırılıp atırǵan

munasábetler mámleket aldında turǵan sociallıq-ekonomikalıq wazıypalardı tabıslı hal

etiwge járdemlesedi.

Xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslarda tabıslı qatnasıw ushın jáhándıń

joqarı talaplarına juwap beretuǵın esap hám esabat sistemasın qáliplestiriw zárúr,

sebebi hár qanday ekonomikalıq baylanıstı nátiyjeli ámelge asırıw zamirida

qatnasıwshılardıń finanslıq -xojalıq iskerligi menen tanısıwları turadı. Álbette, bul

tanısıw kárxanalar finanslıq esabatların oqıw arqalı ámelge asıp, qatnasıwshılar

bul esabatlardıń shınlıǵın tuwrı dúzilgenligine isenim payda etisleri kerek

boladı, Bunday isenim kriteryaına esabattıń auditorlik qadaǵalawında ótkenligi hám

qanday juwmaqlanganligiga qaray eriwiladi Házirgi kúnde Ózbekstan

Respublikasına investitsiyalardı ámelge asırıw hám qospa kárxanalar ashıw ushın,

tiykarınan, Ózbekstan Respublikasınıń firmaları tek xalıq aralıq auditorlik firmaları

xızmetinen paydalanǵandagina usınıs etken esabatları inabatqa olinayapti. Bul

jergilikli auditorlik firmalarınıń poziciyasin asırıwdı talap etedi.

Ózbekstan Respublikasında tuzilayotgan auditorlik firmalarınıń xalıq aralıq talap

dárejesine eliriwi hám auditorlik xızmetlerin jáhán standartları dárejesinde alıp

barıwı ushın audit metodikasın hám de materiallıq-texnikalıq bazasın jaqsılaw menen bir

qatarda valyuta mámilesiniń auditi máselelerin islep shıǵıw zárúr boladı.

Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan ekonomikalıq reformalardıń házirgi basqıshında

barlıq tarawlarda menen birge audit salasında da reformalar alıp barılmaqta. Buǵan baylanıslı

xalıq aralıq standartlarǵa tiykarlanǵan Ózbekstan Respublikası buxgalteriya esabınıń

milliy standartları qabıllandı. Usı standartlar Ózbekstanda esap júrgiziw

sistemasın belgilep beredi.

Usınıń menen birge xalıq aralıq standartlarǵa tiykarlanǵan Ózbekstan Respublikası

audit milliy standartları da qabıllandı. «Auditorlik iskerligi tuwrısında»gi

Ózbekstan Respublikası Nızamınıń jańa redaktorı bolsa bul tarawda alıp barılǵanislohotlarni logikalıq dawamı boldı. Biraq sonı tán alıwımız kerek, bul tarawda

jetilisken dárejege erisiw ushın miynet hám waqıt talap etiledi. Sebebi auditorlik

iskerligi boyınsha tereń tájiriybe hám tariyxga iye Batıs mámleketlerinde de auditorlik

iskerligin jańa qırları, ámeliyoda aldın uchramagan hám nızamlı hújjetlerde hákis

etpegen jaǵdaylar elege shekem ushırasıp turıptı.

Búgingi kunga kelip esap -kitap schyoti boyınsha mámileler auditi talay

rawajlanıwlasdı. Biraq sonday bolıwına qaramastan bul túrdegi auditining házirgi

kúnde birpara -bir mashqalalalari bar. Bul máseleler, bárinen burın, valyuta

qarjları auditida uchramoqda.

Ekenin aytıw kerek, valyuta mámileleri ushraytuǵın kárxanalardı kópshiligi sırtqı

ekonomikalıq iskerlikti qatnasıwshısı eken, olardaǵı auditorlik qadaǵalawı hám tekseriwi de

xalıq aralıq talapǵa juwap beriwi májbúr boladı. Valyuta mámileleri auditini xalıq aralıq

dárejede shólkemlestiriw ushın, eń dáslep, audit procesin talap dárejesinde tashkil

qılıw kerek.

Valyuta mámileleri auditida auditorlar óz itibarların kárxana alǵan shet

el, xalıq valyutasındaǵı kreditiga qaratıwları kerek. Bul másele házirgi kúnde júdá

zárúrli esaplanishini tiykarǵı sebebi húkimetimiz alıp baratırǵan ekonomikalıq siyasatı

menen de baylanıslı. Yaǵnıy kárxana alıp atırǵan krediti esabına básekige shıdamlı

kiripke jóneltirilgen tavar óndirisi hám kreditni orawdı óz valyuta

qarjları esabına ámelge asırıwı kerek. Sonıń menen birge kárxananıń valyuta daǵı

depitorlik qarızların auditiga xam saldamlı itibar qaratıwı kerek. Xalıq aralıq ámeliyatda

auditor valyuta qarjlarınıń auditida ishki qadaǵalaw sistemasın testler járdeminde

bahalaw zárúrli orın tutadı. Usınıń nátiyjesinde mámleketimizde ótkerilip atırǵan

auditorlik tekseriwlerinde de testlerden paydalanıw audit procesin

tolıq jetilistiriwine faktor bo'lar edi. Tómende pul qarjları esapbetleri boyınsha

ámelge asırılǵan mámilelerdiń qadaǵalawın tekseriw boyınsha úlgili testler

kompleksin keltiremiz. Búgingi kunga kelip esap -kitap schyoti boyınsha mámileler auditi talay

rawajlanıwlasdı. Biraq sonday bolıwına qaramastan bul túrdegi auditining házirgi

kúnde birpara -bir mashqalalalari bar. Bul máseleler, bárinen burın, valyuta

qarjları auditida uchramoqda. Búgingi kunga kelip esap -kitap schyoti boyınsha mámileler auditi talay

rawajlanıwlasdı. Biraq sonday bolıwına qaramastan bul túrdegi auditining házirgi

kúnde birpara -bir mashqalalalari bar. Bul máseleler, bárinen burın, valyuta

qarjları auditida uchramoqda.

52-------bet

Valyuta mámileleri auditi máseleleri kassa daǵı aqshalar auditidan

baslanadı. Auditni baslawdan aldın auditor buxgalteriya xızmetkerlerinen kerekli

maǵlıwmattı alıp, ishki qadaǵalaw sistemasın bahalaydı hám kassa daǵı valyuta qarjların

tekseriw ushın test sorawların islep shıǵıwı zárúr boladı.

53---------bet

Valyuta mámilelerin auditini jetilistiriw degi taǵı bir zárúrli másele

auditni shólkemlestiriwden aldın onıń programmasın islep shıǵıw hám sol programma tiykarındaıwdı aparıwdan ibarat esaplanadi. Joqarıdaǵı valyuta esapbetlaridagi pul

qarjların háreketin auditdan ótkeriw boyınsha arnawlı programmanı úlgili

formasın ámeliyatda qóllaw, pikirimizcha, jaqsı nátiyje beredi

Valyuta mámilelerin auditida ámeliyatda ushırasıp turatuǵın kemshiliklerden

biri bul kárxananı valyuta daǵı kreditorlik hám depitorlik qarızların qayta bahalawda

buxgalterlar tárepinen kurs ayırmashılıǵınıń nadurıs esaplanıwı hám buxgalteriya esabında

nadurıs sawleleniwi menen baylanıslı. Ámeliyatda eń kóp ushraytuǵın

kemshiliklerden biri bul kurs parqların sáwlelendiriwde Ózbekstan Respublikası Finans

Ministrliginiń №119 Qaǵıydaın túsinbewden kelip shıǵadı. Soniń menen birge, bul

Qaǵıydaǵa muwapıq depitorlik qarızları sebepli payda bolatuǵın kurs parqları yamasa

“Finanslıq iskerliginiń dáramatlari” “Finanslıq iskerlik boyınsha ǵárejetlar”

esapbetlerinde yamasa “Kelesi dáwir ǵárejetlari”, “Kelesi dáwir dáramatlari”

esapbetlerine alıp barılıwı kerek.

Bul korrespondensiyalarni ayırmashılıǵı sonda, kárxanalar eger Tavar (jumıs, hizmat)

baxasın sırt el valyutasında belgilese, lekin tólewdi so'mda ámelge asırsa, ol tólew

ámelge asırilmasa da esabat dúzip atırǵanda kurs ayırmashılıǵın “Finanslıq iskerliginiń

dáramatlari”, “Finanslıq iskerlik boyınsha ǵárejetlar” esapbetlerinde alıp barılıwı

kerek boladı. Bunıń nátiyjesinde bolsa kurs ayırmashılıǵı tek oralǵanınan keyin ǵana salıq

bazasına kiritiledi. Atap aytqanda, sırtqı ekonomikalıq iskerlikti tártipke soluvchi, qospa

isbilermenlik hám shet el kapitaldı tartıw hám olarǵa jeńillikler beriwge qaratılǵan

Prezident Húkimleri hám bir qatar nızamlar qabıl etilgen. Bul hújjetlerdiń qabıl

etiliwi sırt el qarjıların tartıwdı jáne de jedellashtirib, bul tarawda túpkilikli

ózgeris jasawı shubhasız bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, olar shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı

kárxanalardıń ekonomikalıq huqıqların jáne de keńeytirip, iskerligin xoshametlew

ushın zárúrli faktor bolıp xızmet etedi.

Joqarıda keltirilgen máselelerden sol zat ayan bolıp atırki, kárxana

valyuta mámilelerin ústinen nátiyjeli qadaǵalaw hám auditni támiyinlew ushınkorxonalarda ishki qadaǵalaw jumısın tolıq jetilistiriw hám valyuta mámilelerin

baqlaw kerek.

XULOSA

Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında xojalıq sube'ktlarining sırtqı

ekonomikalıq iskerligin jáne de keńeytiw talap etiledi. Usı iskerliginiń

natiyjeliligi tikkeley óz-ara esap -kitaplardı natiyjeliligi menen baylanıslı. Bizge

ekenin aytıw kerek, sırtqı ekonomikalıq iskerlik maydanınan qáliplesetuǵın óz-ara minnetlemeler

menen baylanıslı esap -kitaplar tiykarınan erkin almastırıwlanatuǵın valyutalarda ámelge

asıriladı. Bul bolsa óz - ózinden valyuta mámilelerin payda bolıwına sebep

boladı. Bazardıń tiykarǵı subektlari bolǵan kárxana hám shólkemler birden-bir bir

maqset tiykarında islep atırlar, ol da bolsa, payda alıw hám iskerlik natiyjeliligin

asırıw. Bul processda, álbette, pul qarjlarınan nátiyjeli paydalanıw talap

etiledi.

Sonıń menen birge, házirgi kúnde respublikamız húkimeti sırt el investorlarini qosıwda

kóp islerdi ámelge asırıp atır. Atap aytqanda, sırtqı ekonomikalıq iskerlikti tártipke

soluvchi, qospa isbilermenlik hám shet el kapitaldı tartıw hám olarǵa jeńillikler

beriwge qaratılǵan Prezident Húkimleri hám bir qatar nızamlar qabıl etilgen. Bul

hújjetlerdiń qabıl etiliwi sırt el qarjıların tartıwdı jáne de jedellashtirib,

bul tarawda túpkilikli ózgeris jasawı shubhasız bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, olar shet el investitsiyalar

qatnasıwındaǵı kárxanalardıń ekonomikalıq huqıqların jáne de keńeytirip, iskerligin

xoshametlew ushın zárúrli faktor bolıp xızmet etedi.

Teoriyalıq dereklerdi úyreniw, ulıwmalastırıw, pul mámilesin esabı hám

auditining ámeliyat daǵı jaǵdayın izertlew esap - kitap hám valuta schiyoti esabı

hám auditini jetilistiriwge tiyisli tómendegi juwmaqlardı shıǵarıw hám de usınıslardı

kirgiziw imkaniyatın berdi:

1. Kárxanada pul qarjları mámilesi jıl dawamında bir tegis dawam etpeydi. Bul

bolsa olardıń esabı hám auditiga da tásir etedi. Usınıń sebepinen pul qarjları esabı hám

auditini shólkemlestiriwdiń basqa sektorlarǵa salıstırǵanda ayrıqsha tárepleri xarakteristikalandi.

Bul mashqalanı sheshiwdiń shólkemlestirilgen, xuquqiy, ámeliy tiykarları belgilendi.

2. Sırt el valyutasında mámilelerdi ámelge asırıwshı kárxana hám shólkemlero'zlarining valyuta tushumlaridan májburiy túrde sotadigan bólegin, yaǵnıy 50

payızın kemeytiwge háreket qılıw kerek. Sebebi májburiy túrde satılatuǵın

valyutanıń procenti qanshellilik kem bolsa, kárxana hám shólkemler ixtiyorida sonshalıq

kóp valyuta aqshası qaladı. Bul bolsa, óz gezeginde, kárxana hám shólkemlerdiń

keńeytiwge hám de sırtqı ekonomikalıq iskerlikti rawajlandırıwǵa dúmpish boladı.

3. Ózbekstan Respublikası audit milliy ulgisi №70-«Auditorlik esabatı hám

finanslıq esabat boyınsha auditor juwmaǵı» ulgisine qosımsha túrde

xalıq aralıq ámeliyatda qollanilayotgani sıyaqlı túsindiriw bólegi ámeldegi auditorlik

juwmaǵın ámeliyatqa kirgiziw menimcha maqsetke muwapıq bolar edi. Sebebi

ámeliyatda kárxana finanslıq esabatı formalanilayotganda sırt el valyutasındaǵı

depitorlik qarızları boyınsha unamlı kurs ayırmashılıqları payda qáliplesiwinde zárúrli orın

tutıwı múmkin. Biraq qarızdar kárxana bul qarzdı tóley almasa, ol kárxanaǵa tuwrısıda

zálel alıp keliwi múmkin yamasa kárxana kreditorlik qarızı boyınsha unamsız kurs ayırmashılıǵı

Ózbekstan Respublikası Finans Ministrliginiń №119 Qaǵıydaına muwapıq kárxana

zálel menen chiqmasligi ushın tek alǵan paydası menen oralatuǵın bólegigine

esaptan shiǵarıladı jáne bul da kárxana finanslıq nátiyjesin qáliplesiwinde zárúrli

esaplanadı. Usınıń nátiyjesinde bul jaǵdaylarda finanslıq esabattan paydalanıwshılar bul

zárúrli, dep esaplanǵan faktorlardan boxabar bolıwları ushın auditorlar óz

esabatlarına túsindiriw bólegin kirgiziwleri maqsetke muwapıq bolar edi.

Valyuta tushumiga iye kárxanalarda, atap aytqanda, turistik firmalar, xalıq aralıq dárejedegi

mıymanxanalarda valyuta mámileleri ústinen nátiyjeli qadaǵalawdı támiyinlewde

tiykarǵı itibardı ishki auditorlar jumisına qaratmog'i kerek. Dep aytajaqmanki, bul

túrdegi kárxanalarda valyuta mámileleri ústinen úzliksiz qadaǵalaw aparıwda

ishki auditorlar xızmetinen paydalanıw maqsetke muwapıq bo'lar edi. Bunnan sol

zat kórinip turıptı, olda, kárxana sırtqı auditdan otip atırǵanda, tuwrısıda, sırtqı

auditorlar ushın ishki auditorlar jumısın bahalaw hám olar jumısı nátiyjelerinen paydalanıw

kerek boladı. Bul bolsa sol túrdegi kárxanalarda ishki auditorlar jumısın xam audit

milliy standartları tiykarında shólkemlestiriwdi talap etedi.

Házirgi sharayatta esap ámeliyatında shet el valyutalarda ma`nisi sáwlelendiriletuǵın

qımbatlı qaǵazlardı esapqa alıwdıń járdemshi hújjetleri ámeldegi bolmaǵanlıǵı

sebepli birpara kárxanalarda bul jaǵdayda kassa tabıs orderi tiykarında dizimge

alıw halları da ushırasıp turıptı. Negizinde kassa tabıs orderi tek ǵana naq shet el

valyuta daǵı pullardı tabıs qılıw ushın isletiliwi múmkin. Joqarıdagilarni inabatqa

alıp, shet el valyutalarda ma`nisi sáwlelendirilip atırǵan qımbatlı qaǵazlardı buxgalteriya

esabına tabıs qılıw ushın " Qımbatlı qaǵazlardı tabıs qılıw hújjeti" ni islep

shıǵıw kerek. Bul hújjet shet el valyutalardaǵı qımbatlı qaǵaz ushın materiallıq

juwapkerliktiń sol pitimdi atqarıw jetip atırǵan shaxstan, kassirga ótkerilgenligin belgilengenler

etiw ushın zárúr, shet el valyuta daǵı qımbatlı qaǵazlardıń satıwshınan alıwshına

ótiw jaǵdayı aldı -sotdi aktı menen belgilengenler etiledi. Hújjetsiz shet el valyuta daǵı

qımbatlı qaǵazlardıń aldı -sotdisi boyınsha baslanǵısh hújjetler depo schyotidan hám

reestrdan kóshirmeler boladı. Kórsetilgen baslanǵısh hújjet shet el valyuta daǵı

qımbatlı qaǵazlardı esapqa alıwda tiykar boladı..

Pikirimizcha ishki auditni shólkemlestiriw processinde kárxana iskerligi hám ol jaǵdayda

ámelge asırilatuǵın operatsiyalardıń mazmunı hám ishki xojalıq esabı talaplarınan

kelip shıǵıp joybarlaw, ámelge asırıw talabın belgilew. Valyuta mámilelerin

sırtqı auditini ámelge asırıwda auditorlik tekseriwin ámelge asırıw rejesinde

olardıń payda bolıw jayları hám juwapkershilik orayları menen baylanıslı halda auditorlik

tekkshiruvini ótkeriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

I. Ózbekstan Respublikası nızamları. Ózbekstan Respublikası Prezident

húkimleri hám qararları, Ministrler Mákemesiniń qararları, Ózbekstan

Respublikası Prezidenti I. A. Karimovning dóretpeleri

1. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası.-T.: «Ózbekstan», 2012.

2. Ózbekstan Respublikasınıń Salıq Kodeksi. Rásmiy baspa - Ózbekstan

Respublikası Ádillik ministrligi.-T.: «Ádalat », 2008 y.

3. Ózbekstan Respublikasınıń «Buxgalteriya esabı tuwrısında» gi Nızamı.-

Tashkent 1996 y. 30 avgust.

4. Ózbekstan Respublikasınıń «Auditorlik iskerligi tuwrısında» gi Nızamı (jańa

redakciyası ) 2000 y. 26 may. (Usı Nızamǵa tómendegilerge muwapıq ózgertiwler

kiritilgen: O'zR 13. 12. 2002 y. 447-II-san Nızamı, O'zR 04. 04. 2006 y. O'RQ-28-

san Nızamı, O'zR 10. 10. 2006 y. O'RQ-59 -san Nızamı, O'zR 17. 09. 2007 y.

O'RQ-110 -san Nızamı, O'zR 09. 09. 2009 y. O'RQ-216 -san Nızamı tiykarında )

5. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2007 jıl 4 apreldegi PQ-615-san

Sheshimine qosımsha «Auditorlik shólkemleri tuwrısında» Qaǵıyda.

6. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2007 jıl 4 apreldegi PQ-615-san Sheshimi -

«Auditorlik shólkemleri iskerligin jáne de jetilistiriw hám de olar

kórsetip atırǵan xızmetler sapası ushın juwapkerlikti asırıw tuwrısında».

7. Ministrler Mákemesiniń 2006 jıl 16 oktyabrdagi 215-san sheshimine 2-qosımsha

«Kárxanalar daǵı ishki audit xızmeti tuwrısında» Qaǵıyda.

IV. Internet saytları.

http://www. apb. org. uk (Auditing Practices Board)

http://www. nao.gov. uk (UK National Audit Office)

http://www. iia. org. uk (The Institute of Internal Auditors-United Kingdom)

http://www. iasc. org. uk (International Accounting Standarts Committee)

http://www. bookboon. com

http://mf. uz

http://www. salıq. uz

www.gaap. ru

www. accountingreforms. ru

www. alleng. ru

www. zıyanet. uz

www. tfi. uz

www. lex. uz