Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

qaytmas reaksiyalar
deyiladi. Qaytmas reaksiyalar 
oxirigacha boradigan reaksiyalardir. Masalan: 

---

161
Zn + 2HCl → ZnCl
2
+ H
2
↑ 
Reaksiyaga kirishuvchi moddalarning bir qismi reaksiya mahsulotlariga aylanib, 
ayni vaqtda reaksiya mahsulotlari qaytadan dastlabki moddalarga aylanib turadigan 
kimyoviy jarayonlar 
qaytar reaksiyalar
deyiladi. Masalan: 
N
2
+ 3H
2
↔ 2NH
3
Mana shu qaytar reaksiyalarda ikki tomonlama reaksiyalar ketadi. Bu esa o‘z 
navbatida ham to‘g‘ri, ham teskari reaksiyalar tezliklarini paydo bo‘lishiga sabab 
bo‘ladi. Agar to‘g‘ri va teskari reaksiyalar tezligi tenglashsa (v
1
= v
2
),
kimyoviy 
muvozanat 
qaror topadi va uning muvozanat doimiysi quyidagicha topiladi: 
aA + bB = cC + dD muvozanatda turgan sistema uchun 
K
muv
 = 
Bu yerda: A,B,C,D – barcha moddalar muvozanat konsentratsiyalari (mol/l); 
a,b,c,d – tegishli reaksiya koeffitsientlari. 
Namunaviy masalalar yechish 
1-masala.
30 sekund davomida moddaning konsentrasiyasi 0,3 mol/dm
3
ga 
o‘zgargan bo‘lsa, reaksiyaning tezligini aniqlang.
Yechish. 
Berilgan: Δt = 30 s; Δc = 0,3 mol/dm
3
; Δ
v
= ? 
Δ
v =
= 
= 0,01 mol/(dm
3
·s) 
Javob:
Δ
v
= 0,01 mol/(dm
3
·s). 
2-masala. 
1,5 minut davomida moddaning konsentrasiyasi 3,6 mol/dm
3
ga 
o‘zgargan bo‘lsa, reaksiya tezligini mol/(dm
3
·s) da aniqlang. 
Yechish. 
Berilgan: Δt = 1.5min · 60 = 90 s; Δc = 3,6 mol/dm
3
;
Δ
v
=? 
Δ
v =
= 
= 0,04 mol/(dm
3
·s) 
Javob: 
Δ
v
= 0,04 mol/(dm
3
·s). 

---

162
3-masala.
Metanni konversiyalash – bu metanga (CH
4
) yuqori haroratlarda suv 
bug‘i ta’sir ettirib, tiklovchi gazlar olish jarayonidir. Hajmi 5 litrli idishda oz 
miqdorda suv va 2 mol metan bor edi. Shu idishdagi aralashma 10 sekund 
davomida qizdirilganda hosil bo‘lgan vodorodning miqdori 4,5 molni tashkil etdi. 
Jarayonning kimyoviy reaksiyasini yozing va reaksiyaning tezligini [mol/(l·s)] 
aniqlang.
Yechish.
Berilgan: Δt = 10 s; V = 5 litr; Δc(H
2
) = 4,5 mol; 
Δ
v
= ? 
1)
Jarayonning kimyoviy reaksiyasi quyidagicha bo‘ladi:
CH
4
+ H
2
O = CO + 3H
2
Reaksiya bo‘yicha 1 mol CH
4
dan 3 mol H
2
hosil bo‘ladi. 2 mol CH
4
dan 
qancha miqdorda H
2
hosil bo‘lishini aniqlaymiz:
1 mol CH
4
dan 3 mol H
2
hosil bo‘ladi
2 mol CH
4
dan x = 6 mol H
2
hosil bo‘ladi.
Bizning masalamizda esa 4,5 mol H
2
hosil bo‘lgan. Demak, berilgan vaqtda 
metan gazining barchasi reaksiyaga kirishishga ulgurmagan. Shuning uchun 
kimyoviy reaksiya tezligini 4,5 mol H
2
hisobida olib boramiz.
2)
Jarayonning tezligini quyidagicha aniqlaymiz:
Δ
v =
= 4,5/10·5= 0,09 mol/(l·s)