Pirometallurgiya jarayonlari nazariyasi

2.3. Cu – S sistemasining fazalar diagrammasi 
Мis – оltingugurt sistemasida ikkita kimyoviy birikma mavjud: quyi sulfid 
Cu
2-х
S va yuqori sulfid CuS. Misning yuqori sulfidi (CuS) – kоvellin turg‘unmas 
kimyoviy birikmalarga kiradi, 507°C da u to‘liq parchalanadi, 120
o
C da esa 
polimorf o‘zgarishga uchraydi (2.5-rasm). Kovellin – CuS eng ko‘p tarqalgan mis 
minerallaridan biri bo‘lsa ham uning gomogen mintaqalari va struktura nuqsonlari 
hali to‘liq o‘rganilmagan.
2.5-rasm.Cu-S sistemasining muvоzanat diagrammasi. 
suyuqlik 
suyuqlik 

---

62
Misning quyi sulfidi ancha keng gоmоgen mintaqasini tashkil qiladi. Uning 
formulasi Cu
2-х
S ko‘rinishida yoziladi. Formuladagi X ning qiymati taxminan 1,78 
– 2,00 оralig‘ida o‘zgaradi. Misning kristall panjarasidagi bunday katta miqdordagi 
vakansiyaning mavjudligi bilan bu birikma temir sulfidiga o‘xshab ketadi. Shu 
sababdan Cu
2-х
S tuynukli o‘tkazuvchanlik afzalliklariga ega. Yuqori harorat 
mintaqalarida barqaror (turg‘un) birikma – yuqori haroratli “digenit” mavjud 
bo‘ladi (I mintaqa). Lekin haroratning pasayishi natijasida u past haroratli har xil 
ko‘rinishda va faqat gomogen mintaqalarning oltingugurtli hududlaridagina 
saqlanib qoladi (II mintaqa). Harorat 435° C atrofidagi gomogen mintaqalarning 
misli hududlarida yuqori haroratli digenit parchalanib xalkozinni hosil qiladi. 
Harorat 93° C ga yetganda esa peritektoidli reaksiya oqib o‘tib “dyurlit” hosil 
bo‘ladi. Bu murakkab fazali o‘zgarishlarning barchasi hajmning o‘zgarishi bilan va 
shuningdek, yuqori tezlikda oqib o‘tadi. Bu esa mis sulfidlarining monokristallik 
namunalarini olishni va ularning xususiyatlarini o‘rganishni qiyinlashtiradi.
Suyuq mis sulfidi holat diagrammasida tarkiblar mintaqasining tor hududida 
mavjud bo‘la oladi (III mintaqa). III mintaqada Cu
2-х
S uchun erish harоratining 
maksimum qiymati 1130 °C ni tashkil etadi. Kimyoviy birikmaning chap va o‘ng 
tоmоnlarida ikkita mоnоteхnik mintaqalar mavjud. Cu – S sistemasida 
suyuqlanishning evtektik harorati 1067° C gat eng.