Php tiykarları

4.2. PHP imkaniyatları. 

“PHP  de  qálegen  programma  jaratıwǵa  boladı”  –  oni  islep  shıǵarıwshilar 

aytaqan  edi.  Birinshi  náwbette  PHP  tili  server  tárepinen  atqarılatuǵın  skriptler 

jaratıw  ushın  paydalanıladı.  PHP  tili  qálegen  CGI-skriptlerdiń  máselelerin 

sheshiwge  hám  bunnan tısqarı  html formalı  maǵlıwmatlardı  qayta  islewge  hámde 

dinamikalıq  túrde  html  betlerdi  islep  shıǵıwǵa  ılayıq.  Biraq  PHP  tili 

paydalanılatuǵın  basqa  tarawlar  da  bar.  Bul  tarawlardı  biz  ush  tiykarǵı  bólekke 

bólemiz: 



  Birinshi taraw joqarıda aytip ótkendey – bul server tárepinen paydalanatuǵın 

qollanbalardı  (sktiprlerdı)  islep  shıǵıw.  PHP  tap  sonday  skriptlerdı  islep 

shıǵıwda  keń  paydalanadı.  Bunday  halatta  islew  ushın  PHP-parser  (yaǵniy 

php-skriptlerdı qayta islewshi programma) hám skriptlerdı qayta islew ushın 

web-serverler,  skriptlerdıń  jumısınıń  nátiyjesin  kóriw  ushın  brauzer  hám 

álbette php-koddi  jazıw  ushın qanday da bir tekstli  redaktor zárúr.  PHP diń 

parseri CGI-programmaları yamasa server moduli kórinisinde tarqalǵan. 



  Ekinshi taraw – bul komandalı qatarlarda orınlawshı skriptlerdı islep shıǵıw. 

Yaǵniy PHP járdeminde anıq bir  mashinadaǵı brauzerge  hám web-serverge 

qaramastan  orınlanatuǵın  sonday  skriptlerdı  islep  shıǵıw  múmkin.  Bunday 

jumısqa  tek  PHP  diń  parseri  (bunday  jaǵdayda  onı  komandali  qatarlardıń 

(cli, command line interpreter) interpretatori dep ataladı) kerek boladı. Mısal 

ushın  ápiwayi  tekstti  qayta  islew  máselesin  sheshiw  ushın  yamasa 

rejelestirilgen skriptlerdi orınlaw ushın bunday jol menen islew tuwra keledi. 

---



 

Aqırǵı  taraw  –  bul  klient  tárepinen  orınlanatuǵın  GUI-qollanbalardı 

(graphical  user  interface,  paydalanıwshı  grafikalıq  interfeysi)  islep  shıǵıw. 

Bul  PHP  di  paydalnıwdıń  eń  jaqsı  joli  emes,  ásirese  bul  baslawshılarǵa,  al 

eger  siz  PHP  di  jeterli  dárejede  úyrengen  bolsańiz  onda  tildiń  bunday 

imkaniyatları  sizge  paydalı  boladı.  Bul  tarawda  PHP  di  qollaw  ushın  PHP 

diń  keńeytiriwshisi  dep  atalıwshi  PHP-GTK  maxsus  instrument  kerek 

boladı. 

Demek, PHP di qollanıw jerleri jeterli keń hám hár túrli. Sonıń menen birge 

buǵan  uqsas  máselerdi  sheshe  alatuǵın  kóplegen  basqa  programmalastırıw  tiller 

bar.  Ne  ushın  PHP  di  úyreniwimiz  kerek?  Birinshiden,  PHP  di  úyreniw  júdá 

ápiwayı. Sintaksistiń tiykarǵı qaǵıydaları  hám onıń jumıs  islew principleri  menen 

tanissańız jeterli boladı. 

Ekinshiden,  PHP  derlik  barlıq  platformalardı,  barlıq  operacion  sistemalardı 

hám  hár  túrli  serverlerdi  qollap-quwatlaydı.  Bul  da  júdá  áhmiyetli.  Mısal  ushın 

Windows dan Linuxda yamasa ISS serverinen Apache serverine ótiw ushın jáne bir 

programmalastırıw tilin úyrenıwdı hesh kim qálemeydi.  

PHP  de  eki  eń  ataqlı  prodrammalastırıw  jantasıwlar  –  obyektli  hám 

protseduralı  –  aralasqan.  PHP4  kóbinshe  proceduralı  programmalstirıwdı  qolap-

quwatlaydı,  jáne  de  programmanı  obyektli  stilde  de  jaziw  imkaniyati  bar.  PHP5 

birinshi  versiyalarında  PHP  4  de  bar  bolǵan  obyektge  baǵdarlanǵan  modeler  tilin  

amelge  asırıwdaǵı  kópshilik  qátelikler  joq  etildi.  Sonlıqtan  jumıs  islewde  ádet 

bolıp qalǵan jantasıwdı tańlasaq boladı.   

Eger PHP diń búgindi imkaniyatları haqqında aytip ótsek, onda olar birinshi 

versiyalarda  ámelge  asirǵanlardan  júdá  uzaqqa  shegaradan  shıǵıp  ketedi.  PHP 

járdeminde  súwretlerdi,  PDF-faylların,  flash-roliklerin  islep  shıǵarıwǵa  boladı, 

zamanagoy  maǵlıwmatlar  bazalardı  qolla-quwatlaydı,  qálegen  formattaǵı  tekstli 

maǵlıwmatlar,  sonıń  menen  berge,  XML  menen  islew  ushın  funkciyalar  ishinde 

bar,  fayllı  sistemalar  menen  islew  ushın  funcsiyalar  da  bar.    PHP  ózine  mas 

protokollar  járdeminde  hár  túrli  xızmetler  menen  óz  ara  baylanıstı  qollap-

quwatlaydı,  sonıń  ishinde  LDAP  basqarıw  protokolı,  SNMP  –  tarmaq  úskeneleri 

---

menen  islewshi  protokol,  IMAP,  NNTP  hám  POP3  –  xabarlardı  jiberiwshi 

protokollar,  HTTP – gipertekstlerdi jiberiwshi protokol h.t.b. protokollar. 

Tekstli  informatsiyalar  menen  islew  ushın  PHP  tili  Perl  hám  UNIX-

sistemadaǵı  regulyar ańlatpalar  menen jumıs  islew  mexanizmin  miyras etip alǵan 

(kishkene  ózgerisler  kiritilgen  halda).  XML-hújjetlerdi  qayta  islew  ushın  DOM 

hám SAX, jáne de XSLT-transformaciyası ushın API paydalanıwǵa boladı. 

 Tómende kishkene kod mısal etip keltiremiz: 

1 mısal: PHP de programmalastırıw 

 

 

     

     

         

     

     

        

        echo "Sálem, men – PHP skript!"; 

        ?>