3-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSOLIDATSIYALASHGAN
BYUDJETINING SAMARALI IJROSINI TA’MINLASH MASALALARI
3.1. Byudjet mablag’larining samarali va maqsadli sarflanishi, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish masalalari ustidan Parlament nazorati: xorij tajribasi
Parlament faoliyatida qonunchilik funksiyasi qanchalik muhim o’rin tutsa,
nazorat-tahlil funksiyasi ham shunchalik muhim rol o’ynaydi. Parlament
nazoratining asosiy maqsadi davlat boshqaruvida oshkoralik va qonun ustuvorligiga
rioya qilishni ta’minlashdan iboratdir. Zamonaviy Parlament qonun qabul qilish
yo’li bilan ijro hokimiyati, hukumat siyosatini mamlakat ravnaqi va aholi
farovonligini oshishiga yo’naltiradi va bajarilishi ustidan nazorat qilib turadi.
O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimov 2015-yil 23-
yanvardagi O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va
Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasida “Deputatlarning saylovchilar bilan
ishlashini tubdan yaxshilash, palatalar faoliyatiga parlament nazoratining zamonaviy
usullarini tatbiq qilish, jumladan, davlat byudjetini shakllantirish va mamlakati-
mizning ushbu muhim iqtisodiy hujjati ijrosini nazorat qilishning zamonaviy
usullarini joriy etish muhim vazifalardan biridir”, deb alohida ta’kidlab o’tdi.
Mazkur
paragrafda
rivojlangan
demokratik
davlatlarda
Parlament
nazoratining quyidagi 3 ta jihatiga e’tibor qaratiladi
45
:
1. Davlat byudjetini shakllantirish va qabul qilish jarayonida Parlament
ishtiroki.
2. Byudjet mablag’larining sarflanishi ustidan Parlament nazorati.
3. Iqtisodiy – ijtimoiy rivojlanish dasturlari va Parlament nazorati.
1. Davlat byudjetini shakllantirish va qabul qilish jarayonida Parlament
ishtiroki. Davlat byudjeti shakllantirish va qabul qilish jarayonida Parlament
ishtiroki 3 ta bosqichdan iborat. 1-bosqich: Davlat byudjeti loyihasini Parlamentga
45
Boon L.N., Brière M., Rigot S. Regulation and pension fund risk-taking.
Journal of
International
Money
and
Finance
.
Volume
84
, June
2018,
Pages
23-41.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0261560618300561
.
54
kiritish. Rivojlangan demokratik davlatlarda Hukumat (Moliya vazirligi) Davlat
byudjeti loyihasini, odatda, quyidagi tasniflar bo’yicha tayyorlaydi:
funksional tasnif – davlat asosiy funksiyalarini (boshqaruv, mudofaa,
ta’lim, ijtimoiy himoya, sog’liqni saqlash) bajarish bo’yicha;
iqtisodiy tasnif – ish haqi, pensiyalar, kapital xarajatlar, joriy to’lovlar
bo’yicha;
idoraviy tasnif – byudjet oluvchilari bo’yicha (vazirlik- lar, idoralar,
tashkilotlar);
regional tasnif – hududlar bo’yicha;
dasturiy tasnif – davlat rivojlantirish dasturlari bo’yicha.
Davlat byudjeti loyihasi (parametrlari yuqorida keltirilgan 2 yoki 3 ta
ko’rinishdagi tasnifda) bilan birga kiritilishi shart bo’lgan materiallar safiga (1)
Byudjetnoma (byudjet yoki soliq-byudjet siyosatining yo’nalishlari va prognozi), (2)
mamlakat iqtisodiyoti prognozi va (3) byudjet parametrlarining oldingi yilgi
parametrlari bilan qiyosiy tahlili kiradi.
AQSh Kongressiga kiritilgan byudjet loyihasi quyidagilarni o’z ichiga oladi
46
:
byudjet qo’mitasi va Prezident tomonidan taklif qilinayotgan loyihalari qiyosiy
tahlili (byudjet daromadlari, xarajatlari, yangi xarajat moddalari, qarzlar va boshqa
majburiyatlar); byudjetning yangi xarajatlari moddalari tahlili; amaldagi moliyaviy
dasturlar tahlili; federal daromadlar va shtatlar daromadlari nisbatlari; iqtisodiy
prognozlar va byudjet xarajatlarining ularga mosligi tahlili; byudjet rivojlanishining
kelgusi 5 yilga prognozi; shtatlar va mahalliy hokimiyat organlariga beriladigan
moliyaviy yordamdagi sezilarli o’zgarishlar asoslari.
Davlat byudjeti loyihasining yana bir muhim jihati bu uning Parlamentga
kiritiladigan moddalari (parametrlari) sonidir. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot
tashkiloti (IHTT) ma’lumotlariga ko’ra, byudjet parametrlari soni turli davlatlarda
turlicha bo’lib, ular 200 tadan (Avstraliya, Kanada, Fransiya va boshqalar) tortib
2000 tagachani (Germaniya, Ispaniya, Turkiya) tashkil qiladi. IHTT byudjet
46
G’aybullaev O. O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni. – Toshkent: “Baktria
press”, 2015. 110-114-b.
55
siyosatining asosiy maqsadi va yo’nalishlarini asoslash uchun byudjet loyihasi
moddalari soni 1000 ta atrofida bo’lishi maqsadga muvofiq deb xulosa beradi.
2-bosqich: Davlat byudjeti loyihasini muhokama qilish. Rivojlangan
demokratik davlatlarda byudjet loyihasi Hukumat yoki Parlament tomonidan
matbuotda e’lon qilinadi. Parlamentdagi muhokamalar televidenieda va boshqa
Ommaviy axborot vositalarida keng yoritiladi. Singapurda Moliya vazirligi
tomonidan byudjet loyihasi 2 oy mobaynida keng jamoatchilik va mutaxassislar
muhokamasiga qo’yiladi va Parlamentga kiritiladi. AQShda esa – Oq uy va
Kongress tomonidan 2016-yil uchun byudjet loyihasi 2015-yil fevral oyida keng
jamoatchilik va mutaxassislar muhokamasiga qo’yildi (2015-yil 1-oktyabrgacha
qabul qilinishi kerak). IHTT 39 ta davlat o’rtasida o’tkazgan so’rov shuni
ko’rsatmoqdaki, ulardan ko’pchiligida (23 tasi yoki so’rovda qatnashganlarning
59%i) davlat byudjeti loyihasini muhokama qilish muddati 2 oydan 4 oygachani
tashkil qilar ekan. Bundan tashqari, 10 ta davlatda muhokama muddati 2 oygacha, 5
ta davlatda – 4 oydan 6 oygacha va bitta davlatda 6 oydan ko’proq muddatni tashkil
qiladi.
IHTTga a’zo va byudjet islohotlari amalga oshirilgan 81 ta davlat o’rtasida
o’tkazilgan so’rov natijasiga ko’ra, ulardan 32 tasi (40%i) loyihaga xohlagancha
o’zgartirish kiritish huquqiga egaligi ma’lum bo’ldi. Shuningdek, 17%i – byudjet
xarajatlarini kamaytirish, 16%i – bir xarajatning oshishini boshqa xarajat kamayishi
bilan balanslashtirish, qolgan davlatlarda esa o’zgartirishlar faqat Hukumat roziligi
bilan amalga oshirilishi mumkinligi aniqlandi.
AQShda – Parlament (Kongress) hukumat taqdim qilgan byudjet loyihasini
qisman o’zgartirishi yoki butunlay yangi o’z loyihasini ishlab chiqish huquqiga ega.
Germaniya, Gollandiya, Daniyada – Parlament byudjet loyihasi moddalariga
o’zgartirishlar, tuzatishlar kiritish huquqiga ega. Bunda bir moddaning ko’payishi
boshqa moddaning kamayishi bilan balanslashishi lozim. Buyuk Britaniya va
56
Britaniya Hamdo’stligi davlatlarida – Parlamentning byudjetga o’zgartirish kiritish
huquqlari cheklangan
47
.
3-bosqich: Davlat byudjeti loyihasini qabul qilish. Rivojlangan demokratik
davlatlarda byudjet loyihasi 3 yoki undan ko’p o’qishda muhokama qilinadi. 1-
o’qishda: umumiy holda ko’rib chiqiladi, mas’ul qo’mitaga beriladi, jamoatchilik
muhokamasiga yuboriladi; 2-o’qishda: deputatlarning va jamoatchilikning alohida
moddalar bo’yicha takliflari ko’rib chiqiladi; 3-o’qishda: byudjet yaxlit hujjat(lar) –
Qonunlar ko’rinishida qabul qilinadi.
AQShda Byudjet to’g’risidagi federal qonun, Buyuk Britaniyada 2 ta Qonun –
Xarajatlar va Moliya to’g’risidagi qonunlar, Germaniya va Fransiyada Byudjet
to’g’risidagi qonun, Shvetsiyada 2 ta Qonun – Fiskal siyosat va Byudjet to’g’risidagi
qonunlar ko’rinishida qabul qilinadi.
Rivojlangan demokratik davlatlarda byudjet mablag’larining sarflanishi
ustidan Parlament nazorati samaradorligini oshirish maqsadida maxsus mustaqil
organ – Hisob palatasi tuzilgan va odatda Hisob palatasi Parlamentga bo’ysunadi
(hisobot beradi).
AQShda Kongress Bosh nazorat boshqarmasi va Kongress Byudjet
Boshqarmasi bevosita Kongress tarkibiga kiradi, Kongress tasdiqlagan byudjet
mablag’lari sarflanishini nazorat qiladi va Kongressga uzluksiz hisobot beradi.
Germaniyada Byudjet komissiyasi byudjet ijrosi bo’yicha hukumat yig’ilishlarida
qatnashadi, joriy nazoratni olib boradi, jumladan Moliya vazirligining byudjet
mablag’lari sarflanishi to’g’risidagi choraklik hisobotini tinglaydi va hukumat uchun
kredit berish masalalarni hal qiladi. Fransiyada Hisob palatasi har yil yakuni
bo’yicha byudjet ijrosi bo’yicha hisobotni tekshiradi va xulosani Parlamentga va
Prezidentga topshiradi. Yaponiyada esa Hisob palatasi har yili Parlamentga byudjet
ijrosi to’g’risidagi hisobot beradi va bu hisobot Hukumatning byudjet ijrosi
to’g’risidagi hisobotiga xulosa sifatida qabul qilinadi.
47
G’aybullaev O. O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni. – Toshkent: “Baktria
press”, 2015. 115-b.
57
Rivojlangan va iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan davlatlar tajribasini
o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, ularning aksariyat qismida iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlanish Strategiyalari qabul qilingan.
Yevropada har bir davlatda Strategiyaning uzoq maqsadli ko’rsatkichlari
belgilangan. Uning bajarilishi ustidan doimiy monitoring olib boriladi va Hukumat
hisoboti tinglanadi, ommviy axborot vositlarida keng yoritiladi. Malayziyada
maxsus Iqtisodiy rejalashtirish qo’mitasi tuzilgan va uzoq muddatli dasturlarni
ishlab chiqadi va bajarilishi ustidan doimiy nazorat olib boradi. Yaponiya, Koreya
va boshqa ko’plab davlatlarda rivojlanish Strategiyasi doirasida o’rta muddatli (5
yillik) rivojlantirish dasturlari qabul qilingan va bajarilishi doimiy monitoring
qilinadi.
Parlament nazoratini samarali amalga oshirishga ko’mak beradigan
institutlar
48
:
a) Axborot-tahlil institutlarining roli. Parlament huzurida axborot-tahlil
institutlari bo’lishi rivojlangan demokratik davlatlarda keng qo’llaniladi. Ushbu
institutlar senatorlar va deputatlarni zarur axborot, tahlil va ekspert xulosalari bilan
ta’minlaydi. AQShning Kongress tadqiqot xizmatida 5 ta boshqarma va 7 ta
bo’limda 860 ta xodim ishlaydi. Germaniya Bundestagi maxsus ilmiy xizmati 12 ta
bo’limdan iborat bo’lib, ularda 70 dan ortiq ilmiy xodim faoliyat yuritadi.
Shuningdek, Kanada (Analitik tadqiqotlar boshqarmasi), Avstriya (Parlament
tadqiqot xizmati), Fransiya, Ispaniya (maxsus ilmiy-tadqiqot bo’limlari) va boshqa
davlatlar Parlamentlarida maxsus axborot-tahlil markazlari Parlament nazoratiga
ko’mak berishadi. Yevroparlamentda ham maxsus Parlament tadqiqotlari Markazi
mavjud.
Tadqiqot markazlari quyidagi xizmatlarni ko’rsatadi: umumbashariy va
siyosiy muammolar tahlili; statistik va iqtisodiy tahlil; mamlakat siyosiy
kuchlarining, Hukumatining kuchli va zaif tomonlarini baholash; mavjud
muammolarni tushuntirish, Parlamentda professional nuqtai-nazarni shakllantirish;
48
G’aybullaev O. O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni. – Toshkent: “Baktria
press”, 2015. 117-b.
58
amaldagi me’riy-huquqiy bazaning qiyosiy tahlili; byudjet loyihasini va uning
ijrosini ilmiy-amaliy tahlili.
b)
Parlament
nazoratini
amalga
oshirishda
statistik
ma’lumotlar
ishonchliligini va xolisligini ta’minlash. Parlament tomonidan iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlanish dasturlari bajarilishi, shuningdek, davlat byudjeti xarajatlarining
sarflanishi ustidan samarali nazorat olib borilishi uchun Parlamentga taqdim
etilayotgan statistik ma’lumotlarning xolisligini va ishonchliligini ta’minlash juda
muhimdir. Birlashgan millatlar tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan 2014-yil
29-yanvarda qabul qilingan “Rasmiy statistikaning asosiy 10 ta prinsipi” nomli
hujjatdagi birinchi prinsip statistik ma’lumotlarning xolisligi prinsipidir. Yevropa
Ittifoqi tomonidan qabul qilingan “Yevropa statistika me’yoriy kodeksi”dagi 15 ta
prinsipdan birinchisi statistika organining mustaqilligi prinsipi hisoblanadi. Shu
sababli rivojlangan demokratik davlatlarda statistika organining mustaqilligi
masalasiga katta e’tibor qaratiladi. AQSh, Fransiya, Avstriya, Norvegiya kabi
davlatlarda statistika organlari mustaqil, ya’ni faqat qonunlar asosida ish ko’radi va
davlat organlariga bevosita bo’ysunmaydi. Buyuk Britaniyada esa statistika organi
Parlamentga bo’ysunadi, Litva va Irlandiya davlatlarida Prezidentga hisob beradi.
Yuqoridagi tahlil natijalaridan kelib chiqib, O’zbekistondagi joriy qonunchilik
va amaliyotni rivojlantirish yuzasidan quyidagi tadbirlarni amalga oshirish
maqsadga muvofiq:
birinchi, davlat byudjeti loyihasini kamida 2 ta yoki 3 ta tasnifda tayyorlash
lozim. Bunda byudjet parametrlari soni kamida 300-400 ta bo’lishi, byudjet loyihasi
esa davlatning barcha jamg’armalarini o’z ichiga olishi maqsadga muvofiq.
Kelajakda IHTT taklif qilganidek parametrlar sonini 1000 taga etkazish mumkin.
Oliy Majlisga byudjet loyihasi bilan birgalikda iqtisodiyotning kelgusi 3 yilga
mo’ljallangan prognozi va byudjet paramertlarining unga mos kelishi asoslari hamda
byudjet rivojlanishining kelgusi 3 yilga mo’ljallangan parametrlari prognozini ham
kiritish taklif etiladi;
ikkinchi, davlat byudjeti loyihasini Qonunchilik palatasiga kiritilgandan
keyin loyihani ko’rib chiqish muddatini 1 oydan 3 oygacha uzaytirish taklif etiladi.
59
Shuning bilan birga, Qonunchilik palatasida muhokama qilish tartibi yoki
metodologiyasini tasdiqlash lozim. Byudjet loyihasini 3 ta o’qishda ko’rib chiqish
va qonun sifatida qabul qilish taklif qilinadi. Xuddi rivojlangan demokratik
davlatlarda bo’lgani kabi O’zbekistonda ham byudjet loyihasini Moliya vazirligi,
Vazirlar Mahkamasi va Oliy Majlis palatalari veb-sahifalarida joylashtirish va keng
jamoatchilik e’tiboriga havola etish lozim.
uchinchi, davlat byudjeti ijrosining Oliy Majlisga kiritiladigan tarkibini
tasdiqlab qo’yish lozim. Davlat byudjeti ijrosi Oliy Majlis tomonidan qoniqarsiz deb
topilganda (jumladan, byudjet ijrosi samaradorligi indikatorlarini ishlab chiqish
asosida) qabul qilinadigan qaror mexanizmini ham ishlab chiqish va amaliyotga
joriy etish lozim. Shuningdek, Hisob palatasi va Oliy Majlis palatalari o’rtasidagi
axborot almashinuvi tartibini tasdiqlash ham talab etiladi;
to’rtinchi, Oliy Majlis huzurida senatorlar va deputatlarni zarur axborot,
tahlil va ekspert xulosalari bilan ta’minlashga xizmat qiladigan axborot-tahlil
institutini tashkil etish lozim;
beshinchi, Oliy Majlis tomonidan iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish dasturlari
bajarilishi, shuningdek, davlat byudjeti xarajatlarining sarflanishi ustidan samarali
nazorat olib borilishi uchun Oliy Majlisga taqdim etilayotgan statistik ma’lumotlar-
ning xolisligini va ishonchliligini ta’minlash maqsadida Davlat statistika qo’mitasini
mustaqilligini ta’minlash va bevosita Oliy Majlisga hisobot berishi maqsadga
muvofiq.
Do'stlaringiz bilan baham: |