Pedagogikasi

Urf-odat 
-   kishilam ing  kundalikdagi  turm ushiga  singib  ketgan, 
m a’lum 
m uddatda 
takrorlanib 
turuvchi 
xatti-harakat, 
ko‘pchilik 
tom onidan  qabul  qilingan  ko ‘nikm a  va xulq-atvor qoidalaridir.  M asalan, 
kichiklarning  kattalarga  salom   berishi,  m ehm onlam i  alohida  hurm at 
bilan  izzatlash va h.k.
Marosim 
-   k o ‘pincha  an 'an a  va  urf-odatning  tarkibiy  qismi  b o ‘lib, 
inson  hayotidagi  m uhim   voqealam i  nishonlashga  qaratilgan  hayotiy 
tadbirlardir.
A n ’ananing  tarkibiy  b o ‘lagi  odat,  odatning  muhim   bir  qism i 
m arosim   b o ‘lib,  odat  kundalik  hayotda  uchrashi  m um kin  b o ‘lsa, 
m arosim   inson  hayotidagi  muhim  hodisalar  sodir  b o ig a n d a   vujudga 
keladi.  M asalan,  yoshlar  voyaga  yetganda  uylanishi  va  turm ushga 
chiqishi  a n ’ana  b o ‘Isa,  m a’lum  tartibga ega  b o 'lg an   nikoh  to ‘yi  urf-odat 
hisoblanadi.  Bu  to ‘yda  nikohdan  o ‘tish,  uzuk  taqish  kabi  m arosim lar 
o ‘tkaziladi.  Yuqoridagi  an ’ana,  urf-odat,  m arosim lar  birgalikda  kelin- 
kuyov,  qarindoshlar  va  do ‘stlari  uchun  bayram ga  aylanishi  m um kin. 
Yosh  m utaxassislam ing  o'qishni  bitirib,  ishga  joylashishi  odat  b o ‘lsa, 
bunga  b ag ‘ishlab  tashkil  qilingan  an ’anaviy  tadbirlar  m arosim ga 
aylanadi.  B arkam ol  shaxs  tarbiyasida  m illiy  qadriyatlar,  urf-odatlar, 
udum lar  va  a n ’analarning  pedagogik  im koniyatlaridan  foydaJanish 
sam arali  natijalarga  olib  keladi.  M asalan,  xalqim izda  salom lashish  va 
hol-ahvol  s o ‘rash  har  bir  kishining  aqli,  odobi,  zakovati,  m adaniylik 
darajasini  ham   k o ‘rsatadi.  Salom lashish  tarbiyasi  borasida  qator  hadis- 
lar,  o ‘gitlar,  pandnom alar  m avjud.  M asalan,  ot  m ingan  kishining  piyo- 
daga,  ozchilikning  k o ‘pchilikka,  tashqaridan  kelgan  kishi  ichkarida- 
gilarga,  kichik  yoshdagilarning  kattalarga  salom   berishi  odat  tusiga 
aylangan.  M uom alaning  asosi  b o ‘lgan  salom lashish  xalq  o g'zaki 
ijodining  barcha janrlarida  o ‘z  aksini  topgan.  «G ar  salom ing  bo'lm asa, 
ikki  yam lab  bir  yutardim »,-  deb  yovuz  kuchlar  ertak  va  doston 
qahram onlariga  yordam   bergan,  m anm anlik  bilan  salom  benshni 
unutganlar  esa  jazo g a  giriftor  b o ‘lgan.  «O dobingni  salom ingdan 
bilurlar»  m aqolida  salom   insonning  fe ’l-atvori,  odobining  ko‘zgusi 
ekanligi  ta ’kidlangan.  «Alpomish»  dostonida  chiltonlar  A lpom ishga 
shunday  m aslahat berishadi:
X udoyim  beribdi  insonga kalom,
B em avrid  ish qilib topm agin alam,
Yaxshi  ham , yom on ham  shundan bilinar,
Kim  b o ‘lsa oldidan o ‘tm a besalom.
54

---

Birgina  salom lashish  va  hol-ahvol  so ‘rash  odobi  va  odati  orqali 
xalqim izga  xos  bo ‘lgan  insonni  sevish va ardoqlash  hissining  ustunligini 
k o ‘rishim iz mumkin.
D arhaqiqat, xalq  pandnom asi  farzandning tu g ‘ilishidan boshlab oila, 
birinchi  navbatda,  ota-ona  bajarishi  lozim  boMgan  hayotiy  va  xalqchil 
odatlar,  udum lar,  rasm -rusum lar,  an ’analarga  nihoyatda  boy.  Bolaning 
ilk  bor  sochini  va  tim o g ‘ini  olish,  tishi  chiqishi,  atak-chechak  bo‘lishi, 
birinchi  so ‘zni  aytishi,  o ‘tirishga  o ‘rganishi,  birinchi  qadam  bosishi, 
kiyim   kiya  boshlashi,  o ‘sim liklar  va  hayvonot  olami  bilan  birinchi 
tanishishi,  tarbiyachi  qoMiga  berish,  m aktabga  ilk  qadam   qo ‘yish  bilan 
bog‘liq 
k o ‘plab  axloqiy  tarbiya,  xulq-odobga  oid  udumlar,  odatlar, 
rasm -rusum lar shular jum lasidandir.  M asalan,  bolani  beshikka belashdan 
oldin,  beshik  atrofidan,  tagidan  non,  qoshiq,  pichoq  o ‘tkazilgan.  Bu  shu 
xonadon  m a’mur  va  to ‘q  bo‘lsin,  pichog‘i  moy  ustida,  qoshig‘i  kosada 
tursin,  shu  bilan  birga  xonadon  farzandlarga  toMsin  degan  ramziy 
m a’noni  anglatgan,  onaga  ju ft  nonni  tishlatish  esa  ona  va  bolaning 
rizqli-nasibali  boMishini  bildirgan.  M a’lumki,  o 'zbeklard a  non  azaldan 
qadrlanib,  e ’zozlanib  kelinadi,  nonga  ehtirom   bolalarga  yoshlikdan 
o ‘rgatiladi.  U larga  nonning  ushog‘ini  yerdan  y ig ‘ib  olish,  oyoq  osti 
qilm aslik  zarurligi  uqtiriladi.  Xalqim izga  xos  b o ‘lgan  non  bilan  bog‘liq 
quyidagi urf-odatlar ham yuqoridagi  fikrni tasdiqlaydi:
•  D asturxon  boshida  nonni  oila  boshlig‘i  ushatadi.
•  Endigina atak-chechak yura boshlagan  go ‘dakning oyoqlari  orasi- 
dan «yurgan y o ‘lidan rizq-nasibasi  unsin»,  deb  non dumalatiladi.
•  M ehm onga  borayotgan  odam   albatta,  hech  boMmaganda  ikkita 
nonni  q o ‘ltig‘iga  qistirib,  y o ‘l  oladi.  M ezbonning  uyida  ham  dasturxon- 
ga  eng  avvalo  non  q o ‘yiladi.  Qaytishda  ham  m ehm on  qoMiga albatta,  bir 
ju ft non tutqaziladi.
•  Azaldan  chaqaloq  beshikka  belanayotganda  «boshi  omon  b o ‘lsin, 
nondek aziz bo‘lsin», deb boshi  ostiga bir burda non q o ‘yiladi.
•  Beshikka  belangan  bolaning  onasiga  y o g ‘ 
surtilgan  non 
tishlatiladi.  Bolalardan  biri  shu  nonni  olib  qochadi.  Ortidan  boshqa 
bolalar quvib yetishadi  va « o ‘lja»ni  o ‘rtada  baham   k o ‘rishadi.
•  U zoq  safarga,  jangu  jadallarga  ketayotgan  yigitlarga  oy  borib, 
omon  qaytsin  degan  m aqsadda  albatta  bitta  nonni  tishlatib,  devorga  osib 
qo ‘yishgan.
•  O g‘ir  jinoyatlarda  gum on  qilingan  kim salarga  o ‘z  aybsizligini 
isbotlash  uchun  «Gapim   yo lg 'o n   b o ‘lsa,  non  ursin»,  -  deb  non  bilan 
qasam  ichirilgan.
55

---

•  Vaqti  bem ahalda,  qorong‘ida  y o ‘lga  chiqqan  yoMovchi 
«non 
ham roh  b o ‘lsin,  yom on  k o ‘zdan,  ins-jinsdan  asrasin»,  -  deya  doimo 
yonida non  olib yurgan.
•  «N ondek aziz bo'lgin»,- deb m om olarim iz duo qilishadi.
Ijtim oiy  aham iyatga  ega  b o ‘lgan  m uhim   an ’anaviy  tartiblardan  biri
-   ustozlarning  shogirdlarga  fotiha  berish  m arosim idir.  Bu  m arosim 
barcha  kasblarda  deyarli  bir  xil  o ‘tgan.  Shogirdlikka,  odatda  bolani 
yoshlikdan  (8-10,  ayrim  paytlarda  6-7  yoshlarda)  ota-onasi  m uayyan 
ustaga  topshirib:  «G o‘shti  sizniki,  suyagi  bizniki»,  degan  ibora  bilan, 
y a ’ni  butun  taqdiri  ustoz  q o ‘lida,  nim a  qilsa  ixtiyori  o ‘zida,  deb 
qoldiradi.  Y igit  kasbini  o ‘rganib,  o ‘zi  mustaqil  ravishda  m ahsulot 
tayyorlash  darajasiga  yetganda  ota-onasi  (yetim   bo‘lsa,  ustaning  o ‘zi) 
fotiha  ziyofatini  o ‘tkazish  shart  bo ‘lgan.  M asalan,  etikd o‘z  yoki 
m ahsido‘z shogird  ustalikni  to ‘liq  egallab  olganligini  isbotlash  uchun  bir 
ju ft  poyabzalni  tikib  bozorga  chiqaradi.  Bozorda  etikdo‘zlar  kalantari 
(oqsoqoli)  uning  m ahsulotini  tekshiradi,  yaxshi,  bozorbop  bo ‘lsa,  fotiha 
olishga  ruxsat beradi,  aks  holda haydab yuboradi.
Fotiha  berish  m arosim iga  katta  ustalar  kalantar  boshchiligida  tak lif 
qilinadi.  Z iyofatga  kasb  rahbarlari  bilan  dom la  ham  chaqiriladi.  Gap  -  
gashtak  tarzida  o ‘tkaziladigan  o ‘tirishlarda  dasturxonga  shirinliklar, 
m eva-chevalar  q o ‘yiladi,  issiq  ovqatlar  tortiladi.  Keyin  kalantar  yangi 
sarpolar  kiygan  shogirdni  davraga  chaqirib,  ustasiga  va  shogirdiga 
shunday  m urojaat  qiladi:  «U sta,  siz  shogirdingizni  boqdingiz,  kiyintir- 
dingiz,  non,  tuz  va  pul  berdingiz,  shunga  rozim isiz?»  «Rozim an!»  -  deb 
javob  beradi  usta.  Keyin  shogirddan  s o ‘raydi:  «U staga  xizm at  qilding, 
xizm atingga  rozim isan?»  «R ozim an!»  Shundan  key in  usta-sliogird 
0
‘rtasida  suhbat  bo ‘lib  o ‘tadi. 
Shogird 
ustasiga  qarab: 
«K o ‘p 
xizm atingizni  qildim ,  k o ‘p  tuzingizni  yedim,  usta  rozi  b o ‘ling!»  Usta 
unga  javoban:  «Urdik,  so ‘kdik,  koyidik,  sen  ham  rozi  b o ‘l»,  -  deydi. 
B a’zan  ayrim   ustalar  im tihonga  o ‘xshash  savol-javoblar  o ‘tkazgan. 
M arosim   yakunida  shogirdga  ustalikka  fotiha  beriladi,  shogird  o ‘z 
ustasiga,  kalantarga,  im koniyati  b o ‘lsa  hurmatli  katta  ustalarga  ham 
sarpo  kiygizadi.  Ayrim   kasblarda  usta  o ‘z  shogirdlariga  b a'zi  ish 
qurollarini  hadya qiladi.22
Bunday  urf-odatlar,  m avsum iy  va  bayram  m arosim lari,  xalqim iz 
orasida  keng  tarqalgan.  Jum ladan,  bahoriy  tengkunlikda  «N avro‘z» 
bayram i  (21-22  mart),  kuzgi  tengkunlikda  «M ehrjon»  bayrami  (22