Pedagogikasi

Хасан  ап-Басрий -  олим,  кавмни А ллох  ва Расулининг мухаббатида тутиб турувчи, 
залолатдан огох этиб,  маърифат сари бошлагувчи зот.
88

---

islom  dunyosidagi  eng  nufuzli  m anbalar deb  tan  olingan  oltita  ishonchli 
hadislar  to ‘plam ining  m ualliflari  yashab  ijod  qilganlar.  Yana  shunisi 
aham iyatliki,  m azkur  olti  m uhaddisning  deyarli  ham m asi  0 ‘rta  Osiyo 
xalqlari  vakillari  bo‘lib,  ular  Abu  A bdulloh  M uham m ad  ibn  Ismoil  al- 
Buxoriy  (810-870),  Imom  M uslim   ibn  al-Hajjoj  (819-874),  Abu  Iso 
M uham m ad  ibn Iso at-Term iziy (824-892), Im om   Abu  Dovud  Sulaymon 
Sijistoniy  (817-880),  Imom  Ahm ad  An-N asoiy  (830-915),  Imom  Abu 
Abdulloh  M uham m ad  ibn M ojja (824-886) kabi  siymolardir.
Ushbu  m uhaddislarning  har  biri  hadis  ilm ining  rivojiga  salmoqli 
hissa  qo ‘shgan  m ashhur  olim lar  hisoblanadi.  Hadis  ilmida  «Am ir  al- 
m o ‘miniyn»  degan  sharafli  nom ga  sazovor  b o ig a n   Imom  al-Buxoriy 
alohida  e ’tiborga  molik  bo‘lgan  buyuk  olimdir.  U  k o ‘plab  hadisshunos 
olim lardan  saboq  olib,  m uhaddislar  Abdulloh  ibn  M uborak  va  boshqa- 
lam ing  hadis  to ‘plam larini  t o i i g ‘icha  yod  olgan.  Uning  ustozlaridan 
shayx  Doxiliy  shogirdining  bahslashish  m ahoratiga,  dalillam i  keltirish- 
dagi  izchil  m antig‘iga  ko‘p  m arta  qoyil  qolgan,  tan  bergan  va  olqishla- 
gan  edi.  Buxoriy  islom  m am lakatlarini  kezib, jam i  600  ming  hadis yozib 
olgan,  shundan  100  m ing  sahih  va  200  ming  g ‘ayri  sahih  hadisni  yod 
bilar  edi.  Uning  ustozi  Imom  Axmad  al-M arvaziy  «Butun  Xurosondan 
M uham m ad  ibn  Ismoil  kabi  olim  chiqqan  emas»,  -  degan  edi. 
Shogirdlaridan  biri  A m ir  ibn  Fallos  esa  «B uxoriyga  m a'lum   bo'lm agan 
hadis,  albatta,  ishonchli  hadis  em asdur», 
-  deydi.  Imom  al-Buxoriy 
avlodlarga  boy  ilmiy  meros  qoldirgan,  u yozgan asarlar soni  20 dan ortiq 
bo'lib, 
«Al-Adab  al-M ufrad»,  «At-Tarix  as-S ag‘ir»,  «Kitob  al-Ilal», 
«Asomi  us-sahoba»  kabilar  shular  jum lasidandir.  U lardan  eng  muhimi 
«A l-Jom e’  as-Sahih»  asaridir.  A sam ing  ahamiyatli  tomoni  shundaki, 
Imom  al-Buxoriygacha  o ‘tgan  m uhaddislar  o ‘z  to ‘plam lariga  eshitgan 
barcha  hadislarini  tanlab  o ‘tirm ay,  qatorasiga  kiritaverganlar.  Imom  al- 
Buxoriy  esa  turli  roviylardan  eshitgan  hadislarni  toifalarga  bo'lib, 
ulam ing  ishonchli, y a ’ni  sahihlarini  ajratib  alohida kitob yaratgan.
Allom a  ibn  Sallohning  ta ’kidlashicha,  al-B uxoriyning  bu  asariga 
kiritilgan  ishonchli  hadislarning  soni  takrorlanadiganlari  bilan  birga 
7275ta  bo ‘lib,  takrorlanm aydigan  holda  esa 4000  hadisdan  iborat.  Imom 
Buxoriy  nafaqat  yirik  olim,  balki  g o ‘zal  xulq-atvori,  odamoxunligi, 
m uruvvatliligi,  him matliligi  va  beqiyos  sahovatliligi  bilan  ham  barcha- 
m izga ibratdir.
Im om   al-Buxoriyning  «A l-Jom e’  as-sahih»  asarining  yozilganiga 
taxm inan  1200  yil  b o ‘ldi,  lekin  hanuzgacha  islom  ta ’limotida  muhim 
m anba  sifatida  yuqori  baholanib  kelinm oqda.  Q uyida  shu  asardan 
nam unalar keltiramiz:
89

---

-  Alloh har bir ishda  m uloyim likni yaxshi  k o ‘radi.
-  Zolim   birodaringga  ham,  m azlum   birodaringga  ham   yordam   qil. 
Shunda  u  kishidan  so'raydilar:  «M azlum ga  yordam   berish  m asalasi 
tushunarli,  am m o  zolim ga  yordam   berishlikni  qanday  tushunm oq 
kerak?»  Rasullulloh  (s.a.v.)  javob   berdilar:  «Zolim ni  zulm   qilishdan 
qaytarishing ham  unga qilgan yordam ing b o ‘ladi».
-  Alloh  nafratiga  eng  loyiq  kishi  odam lar  bilan  o ‘ta  xusum at  va 
adovatda b o ‘lguchi  kishilardir.
-  Kim ki  faro von  hayot  kechiray  va  dunyoda  yaxshi  nom  qoldiray 
desa,  qarindosh-urug‘lariga  m ehribon  b o ‘lsin,  ularning  ahvolidan  doim o 
boxabar b o ‘lib tursin.
-  Kimki  A lloh  va  oxirat  kuniga  ishonsa,  faqat  yaxshi  so ‘zlardan 
gapirsin,  aks  holda tilni  tiyib yursin,  sukut saqlasin.
-  M usulm on  kishiga uch kundan ortiq  o ‘z birodaridan  arazlab,  gina 
saqlab,  gaplashm ay-so'rashm ay  yurish  mum kin  em asdur.  U lardan  qaysi 
biri  birinchi  b o ‘lib salom lashsa,  o ‘shanisi yaxshirog‘idir.
Hadis  ilm ining  y ana  bir  m ashhur  vakili  Imom  at-Term iziydir. 
Term iziy  Im om   Buxoriy,  Im om   Muslim,  Abu  Dovud  kabi  m ashhur 
m uhaddislardan  hadis  ilmi  sirlarini  o ‘rganadi  va ju d a  k o ‘p  shogirdlam i 
ham  tayyorlaydi.  T erm iziyning  yozgan  asarlari  «Kitob  al-ilal»  («Illatli 
hadislar  to ‘plam i»),  «K itob  at-tarix»  («Tarix  kitobi»),  «K itob  ash- 
shamoil  an-nabaviyya»  («P ayg‘am bam ing axloq-odob  va sayru suluklari 
haqida kitob») kabilardir.  Shulardan eng mashhuri  «Sunan»  nom li  hadis­
lar to ‘plam idir.  Quyida ushbu asardan hadis nam unalarini  keltiram iz:
-O dam larga  shukur  aytm aydigan  kishi  A llohga  ham   shukur 
qilmaydi.
-Ik k i  narsa  borkim ,  k o ‘pchilik  ularning  qadriga  etm aydi:  biri 
- 
so g ‘liq,  ikkinchi -  b o ‘sh vaqt.
-C hinakam   sabr-toqatli  deb  m usulmon  kishining  m usibat  yuz 
bergandagi  chidam liligiga aytiladi.
-M arh um   otasining  d o ‘stlari  bilan  doimo  m uloqotda  b o ‘lib  turish -  
eng olijanob  ishlardandir.
-Q arindosh-urugM ar 
bilan  aloqani  uzgan  kishi  jannatga  doxil 
bo‘Imas.
-O dam larga  xayrixohliging  bu  sening  sadaqang.  Xayrli  va  yaxshi 
ishlar  qilishga  d a ’vat  etishing  va  zulm dan  qaytarishing  -  sening  sada­
qang.  A dashgan  kishilarga to ‘g ‘ri  y o ‘l  ko'rsatishing  ham  -  sadaqa.  Hatto 
kam bag'allarga  xushm uom alada  b o ‘lishing  ham   -  sening  sadaqang. 
Yerda  halaqit  berib  yotgan  biror  toshni  bir  chekkaga  olib  q o ‘yishing
90

---

ham  -  sadaqa.  0 ‘z chelagingdagi  suvdan  boshqalarga  berish  ham  sening 
sadaqang hisoblanadi.
-K im g a oliyhim m atlilik berilgan bo‘lsa,  unga ham m a narsa berilgan 
hisoblanadi.  Kim ga  u  berilm agan  b o ‘lsa,  unga  hech  narsa  berilm agan 
b o ‘ladi.
Shu  o ‘rinda Hazrat  Ali  (r.a.)  nasihatlari  va  hikm atlaridan  nam unalar 
keltirishni  jo iz  deb  topdik,  zéro:  har  bir  m o ‘min  kishi  hikm at 
o'rganishga,  uning m ag‘zini  chaqishga intilishi  kerak:
-O d o b   u lug'vor kiyim-kechak b o is a ,  fikr tip-tiniq oynakdur.
-K im ki  kerilib,  o ‘zidan  m am nunu  -  m ag‘rur  boMib  yursa,  u  o ‘ziga 
nisbatan  boshqalar nafratini  ko‘paytiradi.
-D ushm aningdan  ustun  kelsang,  uning  gunohini  kechir,  so'ng ra 
shunday  b o ig a n ig a   shukur  ham  qilgin.  Sening  kechirganing  xudoga 
shukrona bildirganing b o ‘ladi.
- 0 ‘ziga  d o ‘st  topolm agan  kishi  odam larning  eng  ojizi  sanaladi, 
bundan  ham   ojizrog‘i  esa  oldiniga  birorta  d o ‘st  topadi-yu,  keyiniga  uni 
ham  y o ‘qotib q o ‘yadi.
-Ishonch  to ‘rtga  bo‘linadi:  ziyraklik,  hikm atning  farqiga  borish,  bir 
narsadan  ibrat  ola  bilish,  o ‘tm ish  donishm andlarining  aytganini  bajo 
keltirish.
-S ahovatli  bo ‘l,  lekin  isro f  qilma,  andoza  bilan  b o ‘l,  lekin  baxil 
b o ‘lma.
- Yaxshi juftlik  bir-biridan rizo kishilardan b o ‘ladi.
-E n g   z o ‘r  boylik  -   aql,  eng  katta  kam bag‘allik -   axmoqlikdir.  Eng 
dahshatli  narsa  -   m anm anlik,  eng  yaxshi  narsa  -   xushxulqlikdir.  Eng 
yaxshi  kishi yaxshi  xulq  sohibidir.
-A q lli  kishining  tili  yuragining  ortida  b o ‘ladi,  axm oqning  yuragi 
tilining orqasida boMadi.
-Jo h il  kishi  yo  o ‘ta  serharakat  bo ‘ladi,  yo  boMmasa  harakatining 
ketini o ‘ylam aydigan b o ‘ladi.
-K im ki  odam lar  ustidan  hukm  yuritishga  jazm   qilar  ekan,  barcha 
narsadan  oldin  u  o ‘zini  o ‘sha  ishga  o ‘rgatsin,  tilidan  oldin  siyrati, 
maslagi  u lu g 'v o r boMsin.
-U c h  narsa halokatga eltadi:  baxillik,  nafs  istagi va xudbinlik.
-E h so n   qilsang,  kerilib  bajo  keltirma,  uni  doim o  kamtarona,  uzr 
bayon etib  qil.
- Doim o yaxshilikka intil,  albatta uni topmay  q o ‘ymaysan.
-K ishining  eslanishiga  uning  bilim  m a’rifati,  aqlu-zakovati  sabab
b o ‘ladi.
91

---

-Q a ri  nodon kishidan k o ‘ra dono yosh  bola yaxshi.
-D il  quvvati  -  iym onning salom atligidandur.
-D ushm an nasihatidan  uzoq  b o ‘lganingga shukur qil.
- Ilm -fandan so ‘z b o ‘ladigan joy jannat bog ‘laridan sanaladi.
- Y um shoq  so ‘z k o ‘ngil  rishtasidir.
«A vesto»  ta ’limoti,  Q u r’oni  Karim  saboqlari,  buyuk hadisshunoslar 
m erosi  o ‘zbek  xalq  pedagogikasida  o 'z ig a  xos  o 'rin   egallagan.  Ushbu 
m eros  orqali  o ‘zbek  xalqi  o ‘z  farzandlarini  aqlan  yetuk,  jism onan 
baquvvat,  axloqan  pok  qilib  tarbiyalashga  intilgan.  Ana  shunday  ta ’lirn- 
tarbiya  natijasida  yosh  avlod  teran  fikrli,  olijanob  fazilatli,  aql-idrokli, 
yuksak  m adaniyatli  barkam ol  shaxs  b o ‘lib  voyaga  yetm oqda.  Shu 
o ‘rinda  yosh  avlodni  diniy  ta ’lim otlar  asosida  tarbiyalashga  salbiy  ta ’sir 
etuvchi  turli  diniy  oqim lar,  diniy  ekstrem izm ,  m issionerlik,  fanatizm  
kabi  q o ‘poruvchi  illatlarning zararli  oqibatlarini  tushuntirishim iz,  buning 
uchun  diniy  ta ’limotlarni  asosli  tarzda  to ‘g 'ri  tushuntirish  zarurligini 
aytib  o ‘tish  joizdir.  B uning  uchun  turli  diniy  oqim lardan  farzandlari- 
m izni  asrashim iz,  ularni  hushyor  va  ziyraklikka  chaqirishim iz,  tahdidlar 
m ohiyatini  hayotiy  m isollar  bilan  to ‘g ‘ri  tushuntirishim iz,  bunda  esa 
xalq 
pedagogikasining 
barcha 
im koniyatlaridan, 
xususan, 
diniy 
ta ’lim otlardan oqilona foydalanishim iz lozim  b o ‘ladi.
0 ‘zbek  xalqining  islom  m adaniyati  rivojiga  q o ‘shgan  beqiyos 
hissasining  yuksak  e ’tirofi  sifatida  ta ’lim,  fan  va  m adaniyat  m asalalari 
b o ‘yicha  islom  tashkiloti  -  A Y SESK O   tom onidan  2007  yil  Toshkent 
shahri  «Islom   m adaniyati  poytaxti»  deb  e ’lon  qilindi.  M am lakatim iz 
hayotidagi  bu  ulkan  m adaniy-m a’naviy  voqea  haqida  yurtboshim iz 
shunday  deydi:  «Bugungi  kunda  islom  diniga  nisbatan  butun  dunyoda 
qiziqish  va  intilish  kuchayib,  uning  hayrixoli  va  tarafdorlari  k o ‘payib 
borayotgani  hech  kim ga  sir  emas.  Buning  asosiy  sababi  -  birinchi  galda 
m uqaddas  dinim izning  haqqoniyligi  va  pokligi,  insonparvarligi  va 
bag‘rikengligi,  odam zotni  doim o yaxshilik  va  ezgulikka chorlashi,  hayot 
sinovlarida  o ‘zini  oqlagan  qadriyat  va  a n ’analam i  ajdodlardan  avlodlar- 
ga  etkazishdagi  buyuk  o ‘mi  va  ahamiyati  bilan  bogMiq.  Ayni  paytda  bu 
holat  dinim izning  um um bashariy  m adaniyat  va  sivilizatsiya,  ilmu  fan 
rivojiga q o ‘shgan buyuk hissasi  bilan ham  izohlanadi».
Dem ak,  yuksak  axloqiy  andozalarni  o ‘zida  m ujassam lashtirgan 
islom  dini  m a ’rifat,  m a’naviyat,  tinchlik,  g o'zal  xulq-odob  ifodachisi 
sifatida  xalq  pedagogikasining  muhim  m anbai,  ajralm as  bir  b o ‘lagi 
b o ‘lib  qolaveradi.
92

---