Pedagogika va psixalogiya

SHaxsda ana shunday erkinlik bo‘lganida o‘z irodasini xohlagan tomonga yo‘naltirish, axloqiy qadriyatlarni tanlash erkinligiga ega bo‘ladi.
Fransuz katolik personalizmining yirik vakillaridan E.Mune xristianlikning shaxs haqidagi ta’limotini yuqori baholab, bu insoniyat hayotidagi eng katta o‘zgarishga sabab bo‘ldi, deydi. CHunki xristianlik ta’sirida bo‘lgan jamiyat xristianlik jamoasi kabi shakllangan bo‘lishi mumkin. Personalistlar insonni real dunyo, konkret hayotiy sharoit (oila, sinf, millat, vatan, davr) bilan bog‘liq ekanligiga e’tibor beradilar. Mana shu konkret sharoitlarda shaxsning shakllanishi jarayoni yuz beradi. SHaxs personalizatsiyalanishi darajasi-uning erkinligi bilan belgilanadi. Erkinlik-shaxsiy borliq chegarasini yorib chiqish ma’nosida tushuniladi. Erkinlikdagi asosiy narsa esa tanlov, deb ko‘rsatiladi.
Munening fikricha, shaxs-o‘z qobig‘ida o‘ralashib qolmagan-bir narsadir. Insonning mohiyati-uning olam bilan, boshqa kishilar bilan doimiy aloqasidadir. Bunday aloqani personalistlar singib ketish deb ta’riflaydilar. Singib ketish-shaxsning o‘zini namoyon qilishi va rivojlanganligi uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan faol harakatdir. Inson mana shu singib ketish tufayligina mavjud bo‘ladi, deb ta’kidlaydi Mun’e.
Singib ketish tushunchasi o‘z ichiga eksteriorizatsiya (tashqi dunyo bilan o‘zaro ta’sir) va interiorizatsiya (shaxsning o‘z ichki olamiga e’tibori) qamrab oladi. Insonning tashqi olami va uning shaxsiy hayoti-bir butun, uzviy bog‘liqdir. Singib ketishning asosini mehnat tashkil qiladi. Mehnat insonga tayanch bo‘ladi va unda o‘z-o‘ziga ishonch tuyg‘usini shakllantiradi. Inson faoliyatining oliy darajasi-ijoddir.
Singib ketish-shaxsning boshqalar bilan aloqasisiz (YAspers:komunikatsiya) bo‘lishi mumkin emas. SHaxs boshqalarda mavjud bo‘ladi, u faqat boshqalar orqali bilinadi, u boshqalardan tashqarida mavjud bo‘lmaydi. Demak, men va sen o‘rtasidagi o‘zaro muhabbatga asoslangan ijodiy aloqa tufayli inson o‘zini payqay boshlaydi.
SHaxsning singib ketishi o‘z ichki mavqeini aniqlash-transsentdenlashuvi bilan birga kechadi. Transsendenlashuv-bu mutlaqqa tayanish va mutlaq (xudo) tomon harakatdir. Inson singib ketishda, komunikatsiyada va ijodiy faoliyatda mana shu transsendent manba bilan quvvatlantiriladi. Xudo bilan muloqot shaxsning betakror tajribasi orqali amalga oshadi.
Inson muammosi bilan shug‘ullanuvchi O‘zbekiston faylasuf olimlari hozirgi zamon personalizmi haqida fikr yuritmoqdalar. Masalan, A.CHorievning “Inson falsafasi” kitobida yozilishicha, personalizm muammosi hozirgi kunda assimilyasiya bo‘lib ekzistensialistik va xristian antropologiyasi g‘oyalarini mushtaraklashtirib, o‘ziga xos g‘oyalarni ilgari surmoqda. Bu g‘oya asosida turli millat vakillarining o‘zaro do‘stlikka asoslangan muhabbat qaror toptirishga intilmoqda. Muallif bu haqda shunday yozadi: “Personalizmda muhabbat “men”ning “sen” oldidagi mas’uliyati shaklida talqin qilinmoqda. SHaxs axloqiy kamolotga erishishining eng oliy cho‘qqisi uning xudo shaxsi bilan doimiy muloqotidadir”²⁵⁶.
Hozirgi davrda shaxs va jamiyat munosabatlarida shaxsning o‘rni alohida bo‘lganligidan, uning psixologik jihatlari psixolog olimlar tomonidan tadqiq qilingan. SHaxsning xususiyatlariga odamning xarakteri, intellekti, emotsional sifatlari, temperamenti, qobiliyatlari va psixik holatlari (kechinmalar), hatti harakatlari va shu kabilar kiradi.
Umum psixologiyada shaxs tushunchasi o‘ziga xos talqin qilinib, individdagi turli psixik jarayonlarni birlashtiruvchi va uning hulqini belgilovchi ketma-ketlik va qat’iyatlik deb qaraladi.
Xorijiy olimlar o‘z tadqiqotlarida bunday nazariyaga qaysi tomondan yondoshishiga qarab bir necha yo‘nalishlarga bo‘linadilar: psixobiologik (U.SHeldan, AQSH); biosotsiologik (F.Olpart, K.Rodjers, AQSH); psixosotsial va neofreydistlar (A.Adler, K.Harki, AQSH).
Bu sohada keyingi paytda olib borilgan eksperimental tadqiqotlarning natijalari bo‘yicha shaxs haqidagi ayrim nazariyalar, jumladan freydizm, bixeviorizm, personalizm tanqid qilina boshlandi.
Ammo shaxsning shakllanishidagi biologik va ijtimoiy omillar birlikda asosiy omil deb hisoblanmoqda. SHaxs shakllanishining muhim jihati individning o‘ziga xos xususiyati emas, balki u ishtirok etadigan va ijtimoiy funksiyani bajaradigan ijtimoiy tizimdir.
SHunday qilib, psixologiya nuqtai nazaridan shaxs insonning ichki xislatlari va xususiyatlarining majmui bo‘lib, barcha tashqi ta’sirlar mazkur xususiyatlar orqali singib o‘tadi. SHaxsning faollik manbai esa insonning xilma-xil shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlaridan iborat. Eng muhimi, shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun ijodiy faollikni oshirish, u bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy va axloqiy mas’uliyatini oshirib borishdan iboratdir.
SHaxsning shakllanishi va mazmun-mohiyatini ijtimoiy gumanitar fanlar: falsafa, pedagogika, psixologiya kabi fanlar ilmiy jihatdan asoslashga harakat qilganlari holda shaxsning diniy ta’limotlar asosida ta’riflash ham tarixiy jarayonlarda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan. Bu xususda diniy ulamolar, ruhshunos va teologik olimlarning fikrlari mavjuddir. Ular fikricha, shaxs tan, ruh (jon) dan iborat deb talqin qilinadi. Nemis faylasufi Iogani Gotlib Fixte (1762-1814) aytishicha, shaxs men va men emasdan iborat. Gegel fikricha, shaxs tabiiy va ruhiy jihatlardan iborat. Nemis faylasufi Artur SHopengauer (1798-1860) qarashicha, shaxs ixtiyoriy, irodaviy va tasavvuriy tamoyillardan iborat²⁵⁷.
YUqoridagi shaxsga berilgan ta’riflardan ma’lum bo‘lishicha, insonning ichki individual sifatlari yoki tashqi ijtimoiy munosabatlari mavjud emas, balki ilohiy qudrat bergan qobiliyati orqali shaxs shakllanadi va o‘zini namoyon qiladi, deyiladi. Demak, tananing, odamning ijodi, faolligi, qobiliyati faqat ruhga bog‘lab qo‘yiladi.