|
Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b.e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler.
REJE:
1. Pedagogıka tariyxı pániniń mazmunı hám tárbiya metodlarınıń sisteması
2. Eń áyyemgi dáwirlerden VII ásirge shekemgi tálim-tarbiya hám pedagogikalíq pikirlerdiń rawajlanıwı
3. Islam dininiń tarqalıwı, islam ideyalarınıń tálim-tárbiyaǵa tásiri. Musılman mekteplerinde tálim-tárbiya mazmunı.
4. IX-XI-ásirler Shiǵıs oyaniw dáwirinde talim hám tarbiya
Ǵárezsizligimizdiń sharapatı menen xalqımızdıń neshshe ásirler dawamında árman etken milliy qádiriyatları qayta tikleniw hám rawajlanıwlarǵa miyasa boldı. Endigiden tariyxımız buzıp kórsetilmeytuǵın boldı.
Áyyemgi waqıtlardan baslap-aq xalqımızdıń oǵada bay tariyxqa iye ekenligin, onıń tálim-tárbiyaǵa baylanıslı keń mazmundaǵı miyrasların jaratıp, bekkemlep, ózinen sońǵı áwladlarǵa miyras etip qaldırıp ketkenligin ullı alımlarımız ózleriniń miynetlerinde hár tárepleme sáwlelendirip berdi.
“Pedagogika tariyxı” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı uzaq ótmishke barıp taqaladı. Al, milliy hám ulıwma insanıy qádriyatlar, xalıq pedagogikası, Oraylıq Aziya hám Shıǵıstıń belgili oyshıllarınıń ilimiy hám ruwxıy miyrasları, Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyası, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoevtiń tálim hám tárbiyaǵa baylanıslı ideyaları “Pedagogika tariyxı” pániniń haqıyqat metodologiyalıq tiykarı bolıp esaplanadı.
Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.A.Karimovtıń atap ótkenindey “Tariyxtı eslew, xalqtıń, janajan úlkeniń, mámleketimiz territoriyasınıń qalıs hám dál tariyxın tiklew milliy ózlikti ańlawdı, kerek bolsa, milliy iftiqorni tiklew jetilistiriw procesinde oǵada úlken orındı iyeleydi”.
Хalqımızdıń ata-babaları bunnan bir neshe mıń jıllar aldın jasaǵan bolıp, olar joqarı hám ózine tán mádeniyattı payda etiwde oǵada úlken hám mashaqatlı joldı basıp ótken. Degen menen usı orında xalqımızdıń eń dáslepki ata-babaları kim bolǵan? Olar adam tekli maymıllardıń áwladlarıma yamasa haqıyqıy adamiyzattıń áwladlarıma? Bizlerdiń úyrenip elede rawajlandırıp baratırǵan, adamzat jámiyetine tiyisli mádeniyattıń tiykarın maymıllar jaratqanba degen sorawlar kimdi bolsa da qızıqtıratuǵınlıǵı tabiyǵıy hal.
Bul másele boyınsha ilimpazlardıń sońǵı pikirlerine súyenetuǵın bolsaq; adam ózine tán maqluqattıń bir túri bolıp, ol fologenezdiń miynet teoriyası tiykarında qáliplesip shıqqan. Adam maymıldan awǵan degen túsinik gónerip, ol óz aldına tiri maqluqattıń bir túri, usı túrdiń jetilisiwinde mńynet baslı xızmet atqarǵan dep kelinbekte.
Eń áyyemgi tárbiya haqqındaǵı estelikler bizge shekem jetip kelmegen. Biraq Gerodottıń, Mahmud Qashqariy hám basqalardıń shıǵarmaları, Orxon-Enisey, «Avesto» jazba estelikleri arqalı olar haqqındaǵı pikirler bizge jetip kelgen.
Degen menen dáslepki diniy túsinikler, eń ápiwayı ashılıwlardıń quramalasıp barıwı siyaqlı jaǵdaylar insan sanasınıń qáliplesip barıwına túrtki boldı. Bul protsess birneshshe mıń jıllıqlardı óz ishine aldı. Usı dáwirlerde insan sanasınıń qáliplesiwiniń tiykarı sıpatında qabıllanǵan minez-qulq qaǵıydaları, jámiyetlik talaplar júzege keldi. Eń áyyemgi adamlarǵa tán bolǵan ózgeshelikler, olardıń dáslepki, ápiwayı tilekleri, arzıw-úmitleri xalıq dástanlarında ápsanawiy qadimgi qaharmanlar obrazlarında óz sáwleleniwlerin taptı. Máselen ilimpaz Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» atlı miynetinde atap ótkenindey dástanlardıń dóreliwin mınaday dáwirlerge bóliwge boladı:
1. Eń eski dáwir («Shár`yar»);
2. Pecheneg-qıpshaq dáwiri yaǵnıy 11-12-ásir («Qoblan»);
3. Altın Orda dáwiri yaǵnıy 13-15-ásirler («Edige», «Er Shora», «Nuraddin»);
4. Qońırat-Baysun dáwiri yaǵniy 15-16-ásirler («Alpamıs», «Máspatsha»;
5. Buxara-Bulunǵır dáwiri yaǵnıy 16-17-ásirler («Qırıq qız», «Bozuǵlan», «Shiyrin Sheker», «Er Ziywar»);
6. Xorezm dáwiri yaǵnıy 17-20-ásirler («Yusup Axmed», «G`arip ashıq», «Goruǵlı», «Yusup Axmed») h.t.b. (2,6).
Janǵa sıyınıw (onimizm), haywanatlar ruwxına sıyınıw (totemizm), sıyqırshılıq siyaqlı diniy túsinikler hám máresimler óz sáwleleniwin tapqan ápsana hám ráwiyatlarda eń áyyemgi ata-babalarımızdıń oylaw dúńyası sáwlelendirilgen.
Usı dástanlardıń ishinen «Shar`yar» dástanı biz sóz etip atırǵan dáwirge tuwra keledi eken. Dástandaǵı waqıyalarda adamlar, periler, duwa, tilsimler, kúshik, pıshıq haqqında sóz júritilgeni menen adamnıń maymıldan payda bolǵanlıı haqqında pikirler júritilmeydi.
Joqarıda aytılǵanlardan tısqarı pedagogika ilimi, sonıń ishinde pedagogika tariyxı áyyemgi mádeniy baylıqlardı úyreniwde úsh tiykarǵı dereklerge súyenedi:
1. Arxeologiyalıq qazılmalar nátiyjesinde tabılǵan buyımlar.
2. Xalıq awızeki dóretiwshiligi materialları hám jazba derekler.
3. Ullı insanlar hám oyshıllardıń dóretiwshilik miynetleri.
Tarixtan bizge, eń alǵashqı jámiyet adamlarınıń miynet islewlerı nátiyjesinde ózleriniń zárúrliklerin qandırıp otırǵanlıǵı belgili. Mine, usı protsess jas áwladqa miynet islew, ámeliy jumıslardı orınlawǵa baylanıslı bolǵan teoriyalıq bilim, uqıplılıq hám kónlikpelerdi qáliplestiriwge tiykar salǵan. Miynetti shólkemlestiriw dáslepki waqıtları jámiyetlik turmıstı jolǵa qoyıw tiykarında ámelge asırıldı. Keyninen tárbiya insan xızmetleriniń tiykarǵı tárepine, jámiyetlik sananı qáliplestiriwdiń áhmiyetli negizine aylandı.
Urıwshılıq jámiyetinen aldıńǵı waqıtlarda da insan jasaw ushın gúresip keldi. Bul waqıtlarda urıwdıń yamasa qábiyleniń barlıq aǵzaları topar bolıp miynet islewge májbúr edi. Egerde topar bolıp miynet islewge háreket etpese, ózleriniń zárúrliklerin qandırıw múmkinshilikleri tómen edi. Waqıttıń ótiwi menen miynet xızmetlerin shólkemlestiriw jámáát aǵzaları ortasında úsh toparǵa bólistirildi: 1. Balalar hám óspirimler; 2. Jámiyetlik turmıs hám miynetke tolıq qatnasıwshılar; 3. Kekseler.
Alǵashqı obshinalıq jámiyette bala óziniń qolınan keletuǵın hárqanday jumıslarǵa qatnasıp turmıs keshiriwi ushın zárúr bolǵan miynet kónlikpelerin iyelegen. Bul jaǵdaylar awır sharayatlarda keshken. Ul balalar eresekekler menen birge ań awlaw, qural islew jumısların orınlap barsa, qızlar analarınıń janında orınlanatuǵın yumıslardı bejergen, miynet sırların ózlestirgen.
Do'stlaringiz bilan baham: |
