Pedagogika tarixi (darslik) Mualliflar: K. Xoshimov

Shahar maktablarining vujudga kelishi. G’arbiy Evropada XII—XIII asrlarda hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi shaharlarning o’sishiga va shahar madaniyatining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Shaharning asosiy aholisini tashkil qiluvchi hunarmand va savdogarlar o’z bolalariga amaliy faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim berishni istar edilar. Ular o’sha davrlarda cherkov maktablaridan qanoatlanmadilar. Hunarmandlar tsexlarga uyushib, o’zlarining tsex maktablarini ocha boshladilar, bunday maktablarda hunarmandlarning bolalariga o’z ona tillarida o’qish va yozish, hisob va din o’rgatilar edi: hunar esa uyda — otalarining ustaxonasida o’rgatilar edi. Gildiyalarga uyushgan savdogarlar ham o’zlarining gildiya maktablarini ocha boshladilar va o’z bolalariga dastur asosida bilim bera boshladilar. Keyinroq borib tsex va gildiya maktablari magistrat maktablariga, ya’ni shahar boshqarmasi (magistrat) harajatidagi maktablarga aylandi.
Bu maktablarning mudir va o’qituvchilari tegishli tsex, gildiya va magistratura tomonidan tayinlanardilar va ular cherkovga qaram emas edilar. Bu maktablarda pul to’lab o’qilardi.
Cherkovga qarashli diniy maktablarga nisbatan, bu maktablarda diniy rasmlar bilan bir qatorda amaliy ish uchun zarur bo’lgan xat, savod va hisob malakalarini egallashga ko’proq e’tibor berilardi. Ba’zi maktablarda esa grammatika, ritorika va geometriya o’qitilar edi.
Bir talay tsex, gildiya va magistrat maktablarida o’qish lotin tilidan ona tiliga ko’chirildi va lotin tili esa ayrim o’quv fani bo’lib qoldi.
Mazkur maktablar bilan bir qatorda xususiy maktablar ochila boshladi. Xususiy maktablarda o’qish ona tilida olib borilar edi va o’qish uchun pul to’lanar edi.
Tsex, gildiya va magistrat maktablarining vujudga kelishi, G’arbiy Evropa mamlakatlaridagi maktab ishining taraqqiyotida katta yutuq edi. Hayot talablariga javob beradigan shahar maktablari asta-sekin rivojlanib bordi. XV asrga kelib bunday maktablar G’arbiy Evropa mamlakatlarining deyarli hamma yirik shaharlarida mavjud edi.