Pedagogika. Psixologiya

1. 3. Pedagogik jarayonda nazariya va amaliyot tushunchasi. 

Bilish bu avvalo sezishdan, hissiy sezishdan boshlanadi. Bilish  jarayoni kabi ta’lim jarayonida 

ham o‘quvchi bilmaslikdan bilishga, noaniq bilishdan aniqroq bilishgacha bo‘lgan yo‘lni bosib 

o‘tadi. Ushbu jarayonda hissiy idrok etish ham, abstrakt tafakkur ham, amalda sinab ko‘rish ham 

bo‘ladi.  

 

Bilish ikki pallaga – nazariya va amaliyotga bo‘linadi. Nazariya yangi bilimni, yangicha 

bilishni  ifodalovchi  tizimli  fikrdir.  Nazariya  har  xil  shakllarda  ifodalanadi:  aksioma,  teorema, 

qonun,  formula,  grafik,  raqam  va  shu  kabilar.  Nazariyada  g’oya  shakllanadi.  Amaliyot 

bilimlarning haqiqiyligini ko‘rsatuvchi mezondir. Kuzatish, tajriba, o‘zgartirish, yaratish, - bular 

amaliyot  shakllariga  kiradi.  Amaliyot  ijtimoiy  hayot  va  tabiatning  murakkab  jarayonlarini  bilib 

olishda inson uchun asosiy qurol bo‘lib xizmat qiladi.  

 

Ilmiy  bilishning  vazifasi  hodisalarning  mohiyatini,  ularning  rivojlanish  qonunlarini 

ochishdangina  emas,  balki  biron-bir  qonunning  qay  tariqa  namoyon  bo‘lish  sabablarini  ham 

ko‘rsatib berishdan iborat. Ilmiy omil ilmiy bilishning elementi bo‘lib kuzatish, tajriba  asosida 

qo‘lga kiritiladi, omilga asoslanmagan bilimning ilmiy qiymati, amaliy faoliyat uchun ahamiyati 

ham bo‘lmaydi.  

---

 

O‘rta  Osiyoning  buyuk  mutafakkirlari  bilishda  omillarni  o‘rganishga  katta  e‘tibor 

berganlar.  Abu  Nasr  Forobiy  (873-950)  bilimning  elementi  bo‘lgan  omillarni  o‘rganishga  katta 

ahamiyat beradi. Uning fikricha, bilimning asosini mavjud narsa va hodisalarni inkor ettiradigan 

omillar  tashkil  etadi.  Ibn  Sino  (980-1037)  kasallikni  vujudga  keltiruvchi  omillarni  o‘rganish 

asosida kasalliklarni turlarga ajratadi va davolash usullarini ishlab chiqdi. A. Beruniy (973-1048) 

tabiat hodisalari sirlarini o‘rganishda tajriba, empirik kuzatish va ular asosida olingan faktlarga 

asoslanadi.  

 

Demak,  bilish  sezishdan  boshlanadi.  Sezish  tevarak-atrofdagi  voqelik,  narsa  va 

hodisalarning  sezgi  organlarimizga  ta’sir  etuvchi  ayrim  sifat  va  xossalarining  ongimizda  aks 

etishidir. Sezgilar – odam haqidagi barcha bilimlarimizning boshlang’ich manbaidir. Ammo ilmiy 

asosda bilishda, masalan, olimning bilishi bilan o‘quvchining bilish faoliyati o‘rtasida umumiylik 

bo‘lsa  ham  lekin,  ular  bir-biridan  farq  qiladi.  Olimlar  olamni  bilib  olib,  ilgari  fanga  ma’lum 

bo‘lmagan yangi haqiqat-g’oyalarni kashf etadilar, yangi qonuniyatlarni aniqlaydilar va shu tariqa 

fanning ilgarilab ketishiga imkon yaratadilar. O‘quvchilar esa ta’lim jarayonida olamni bila borib, 

o‘zlari  uchun  ilgari  noma’lum  bo‘lgan,  biron  fan  kashf  etgan  va  odamlarning  ijtimoiy-tarixiy 

amaliyotida  tekshirib  ko‘rilgan  yangi  fikr,  narsa  va  hodisalarni  bilib  oladilar.  O‘qituvchi 

o‘quvchilarni  olimlar  tomonidan  yaratilgan  bu  qonunni,  g’oya  va  bilimlarni  bilishga  to‘g’ri, 

yengillashtirilgan,  vaqt  jihatidan  qisqa  yo‘ldan  olib  boradi.  Ana  shu  jarayonda  o‘quvchining 

bilimlarni  o‘zlashtirishga  faol  munosabatda  bo‘lishi  uning  bilish  faoliyatini  aktivlashtirishga 

yordam beradi.