Pedagogika. Psixologiya

6.2. Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy omillar 

Shaxs xislatlarining bir butunligi va o’zaro bog’liqligi uning psixologik tuzilishini, dinamik 

strukturasini hosil qiladi. Shaxsni, uning tuzilishini o’rganishdan maqsad nima? Shaxsni, uning 

tuzilishini o’rganishdan maqsad uni boshqa odamlardan ajratib turuvchi individual xususiyatlarni 

aniqlashdir. Bu boradagi psixologik tadqiqotlar va nazariy ishlar asosida turli «Shaxs tillari»ning 

ajratishga, ularni o’rganishga olib keladi. Nazariyalar orasida shaxsda ikkita qism, ikkita omilni 

ajratuvchi yo’nalishlar ko’rinarli o’rin egallagan. Ular Shaxs tuzilishida ikkita omil, biologik va 

ijtimoiy omillarni ajratib ko’rsatadilar.  

Ma’lumki,  shaxs  ijtimoiy  mavjudod  bo’lishi  bilan  birga,  o’zida  tabiiy,  biologik  tuzilish 

belgilarini  saqlab  qoladi.  Ammo  ikki  faktorni  bir-biriga  qarama-qarshi  qo’yib  bo’lmaydi,  ular 

birlikni tashkil qiladi, birgalikda yuzaga chiqadi. 

Shaxs tashqi turmush sharoitlari ta’sirida shakllanadi, ammo bir sharoitda tarbiyalangan 

ikki bola ikki xil bo’ladi. Chunki ularning tabiiy qobiliyatlari turlicha bo’ladi. Demak Shaxsning 

shakllanishiga sotsial omillardan tashqari biologik faktorlar ham ta’sir qiladi. Bu ikki narsa bir-

biri bilan chambarchas bog’liq. 

Psixologiya  tarixida  shaxs  rivojlanishning  biogenetik  va  sotsiogenetik  kontseptsiyalari 

nomini olgandir. Biogenetik kontseptsiya  inson Shaxsining rivojlanishi biologik, asosan rasmiy 

omillar bilan belgilanishga asoslanadi.  

Sotsiogenetik kontseptsiya shaxsni tevarak-atrofdagi ijtimoiy mohiyatning bevosita ta’sir 

natijasi deb, muhitdan olingan nusxa deb hisoblanadi. Bunda ham xuddi biogenetik kontseptsiya 

kabi rivojlanib borayotgan kishining xususiy faolligini hisobga olinmaydi, uning tevarak atrofdagi 

vaziyatga moslashayotgan mavjudodga xos sust rol uynashigina mumkin deb hisoblanadi. Agar 

sotsiogenetik  kontseptsiyaga  amal  qilinadigan  bo’lsa,  nima  uchun  ba’zi  vaqtlarga  bir  xildagi 

ijtimoiy muhitlarda har xil odamlar yetishib chiqishini tushuntirib bo’lmaydi.  

Shaxsning shakllanishi jamiyatda ro’y beradi. Individning Shaxs bo’lishi yangi jamiyatni 

qurishning faol ishtirokchisi bo’lish kabi ehtiyoji aynan jamoada to’laqonli qondiriladi. Shaxsning 

shakllanishida  unga  maqsadga  yo’naltirilgan  tarzda  ta’sir  o’tkazishda  tarbiya  yetakchi  rol 

o’ynaydi. Tarbiya shaxsni rivojlantirishning jamiyat tomonidan qo’yilgan maqsadlarga muvofiq 

tarzda yo’naltirib boradi va uyushtiradi. 

Shaxs  haqidagi  psixologik  nazariyalar.  Shaxs  haqidagi  psixologik  nazariyalar  uzoq  vaqt 

davomida rivojlanib keldi. Buning natijasida ko’plab nazariyalar, yondoshishlar yuzaga keldi. Ular 

orasidan  g’arb  mamlakatlarida  rivojlangan  va  tan  olingan  asosiy  nazariyalarga  to’xtalib  o’tish 

lozim. Shaxs haqidagi barcha nazariyalarni rivojlanish bosqichiga ko’ra uch guruhga birlashtirish 

mumkin: 

1. Shaxs haqida an‘anaviy nazariyalar (V.Diltey, K.Levin, V.SHtern, Z.Freyd, K.Yung va 

boshqalar). 

2. Shaxs haqidagi yangi nazariyalar (G.Ayzenk, D.Kettel, A.Maslou, G.Olporp, K.Rodjers, 

K.Xorin va boshqalar). 

3.  Eng  yangi  nazariyalar  (E.Bern,  K.Leongard,  D.Mid,  G.Sallivn,  Sirs,  E.Fromm  va 

boshqalar). 

Ko’rsatib o’tilgan nazariyalar quyidagi psixologik yo’nalishlarning tarkibida rivojalangan 

yoki ularning asosi bo’lgan: 

Freydizmning kontseptsiyasi neofreydizm (yangi freydizm), postfreydizm, bixevorizm va 

neo  freydizm,  gumanistik  psixologiya,  interaktsionizm,  ekzistentsionalizm,  sotsiologik 

nazariyalar, eliktik nazariyalar va h.k.  

---

An‘anaviy  nazariyalar.  Shaxs  haqidagi  an‘anaviy  nazariyalar  orasida  freydizm  alohida 

o’ringa  ega.  E  Freyd  turli  xil  kasalliklarni  (asosan  nevroz  bilan  bog’liq  bo’lgan)  tahlil  qilish 

natijasida  bu  kasalliklarning  sabablari  kasalning  hayotida  oldin  ruy  bo’rgan  va  uning  psixika 

(ruhiyati)da yoki rivojalanishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan voqealar degan xulosaga keldi, bu ta’sirlar 

ko’pincha  odamlar  tomonidan  unitiladi  va  anglanmaydi,  ammo  ular  kishilarning  xulq-atvoriga 

ta’sir  qilishda  davom  etadilar,  ba’zida  xulq-atvor  buzilishiga  olib  keladilar.  E.Freyd  turli 

psixoterapevtik  usullar  yordamida  ularni  topish  va  ularni  anglashga  yordam  berish  samarali 

davolash usuli ekanligini  aniqladi. Izlanishlar  natijasida Z.Freyd odamning psixik hayotida uch 

darajani ajratdi: ongsizlik, ong osti (ong oldi) va ong. 

Ongsizlik-instinktiv  harakatlarning  asosi.  Ular  orasida  ayniqsa,  jamiyat  tomonidan 

ta’qiqlanganligi sababli anglanmaydigan bo’lib qolgan jinsiy mayllar (libido) alohida o’rin tutadi.